शब्दार्थ -
(चन्द्रमा) चंद्रमा (अप्सु अन्तः) अंतरिक्षामध्ये आणि (सुपर्णः) सुंदर पंख म्हणजे किरणे असलेला सूर्य (दिवि) द्यूलोकात (आ धावते) सगळीकडे धावत आहे म्हणजे चंद्र स्वतःच्या धुरीवर फिरत असून त्याचबरोबर तो पृथ्वी व सूर्याच्या भोवतीही फिरत आहे. सूर्य मात्र केवळ आपल्या धुरीवर फिरत आहे. सर्वजण हे जाणतातच, पण हे (हिरण्यनेमयः) स्वर्णिम चक्रवन (विद्युतः) विघोतमान चंद्र, सूर्य, विद्युत आदी शक्तीसमूहांनो, (वः) तुम्हाला जो (पदम्) मति देतो, कक्षेत स्थिर करतो, त्याला मात्र (न विन्दति) कोणीही जमत नाही. हे (रोदसी) स्त्री - पुरुषहो, अथवा राजा - प्रजाजनहो, तुम्ही (मे) माझी (अस्य) ही गोष्ट (वित्तम्) समजून घ्या. तात्पर्य हे की ज्याच्या गतिशक्तीमुळे हे सर्व ग्रह - उपग्रह गतिमान आहेत. त्या इन्द्र परमेश्वराला तुम्ही जाणून घ्या.।। ९।।

भावार्थ - मनुष्यांनी प्राकृतिक पदार्थांच्या गती, प्रकाश आदींविषयी ज्ञान प्राप्त करूनच समाधान मानू नये, तर हादेखील विचार करावा की या पदार्थांचा उत्पत्ति कर्ता आणि नियामक, व्यवसपकदेखील कोणीतरी अवश्य आहे.।। ९।। या मंत्राची व्याख्या करताना विवरणकार माधव याने त्रित संबंधीचा तोच इतिहास लिहिला आहे. (तो इतिहास मं. सं. ३६८ च्या खाली लिहिलेला आहे.) भरतस्वामी याने त्याहून भिन्न इतिहास सांगितला आहे - ‘‘एकत, द्वित आणि त्रित हे तिघे आप्त ऋषीचे पुत्र होते. जेव्हा ते यज्ञ संपन्न करून, दान म्हणून मिळालेल्या गायी घेऊन परत जात होते, तेव्हा वाळवंटात ते तहानेने व्याकूळ झाले. तिथे एक विहीर पाहून ते तिथेच थांबले. विहिरीत उतरायचा विचार करू लागले. आधी त्रित विहिरीत उतरला. दुसऱ्या दोघांना बाहेरच पाणी मिळाले. ते पाणी पिऊन तृप्त झाले आणि विहिरीला एका चक्राने बंद करून ते दोघे गायी घेऊन चालते झाले. तिकडे विहिरीत अडकून पडलेला त्रित देवांची स्तुती करू लागला. विहिरीत पाणी नव्हते म्हणून त्रित तहानेने खूपच व्याकूळ होऊ लागला. तो रात्री ंद्राला पाहून विलाप करू लागला की चंद्र पाम्यात का नाही, अंतरिक्षात मात्र तो व्यर्थच पळत आहे. - आदि। हा मंत्र म्हणजे त्रितचा विलाप आहे. तो म्हणत आहे ‘हा। कसे तरी करून माझी तृषा शांत व्हावी.’’ आकाशाला व भूमीला उद्देशून तो म्हणत आहे ‘‘तुम्ही दोघे माझी संकटावस्था ओळखा.’’ येथे हे उघड होत आहे की माधव आणि भरतस्वामी दोघांनी दाखविलेला इतिहासात एकमेकांशी विरोध असून तो केवळ त्यांच्या कल्पनेतील उत्पत्ती आहे. (वास्तविक पाहता निसर्गातील ग्रह - उपग्रह आदींचे विज्ञान व परमेश्वर नावाच्या नित्य सत्तेचे महन ज्ञान या मंत्रात सांगितले आहे, पण तो वास्तविक अर्थ न समजून केवळ कथा जंजाल निर्माण करणे वेदांवर अन्याय नाही का ?)

इस भाष्य को एडिट करें