Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 8 के सूक्त 48 के मन्त्र
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 8/ सूक्त 48/ मन्त्र 2
    ऋषिः - प्रगाथः काण्वः देवता - सोमः छन्दः - पादनिचृत्त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    अ॒न्तश्च॒ प्रागा॒ अदि॑तिर्भवास्यवया॒ता हर॑सो॒ दैव्य॑स्य । इन्द॒विन्द्र॑स्य स॒ख्यं जु॑षा॒णः श्रौष्टी॑व॒ धुर॒मनु॑ रा॒य ऋ॑ध्याः ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अ॒न्तरिति॑ । च॒ । प्र । अगाः॑ । अदि॑तिः । भ॒वा॒सि॒ । अ॒व॒ऽया॒ता । हर॑सः । दैव्य॑स्य । इन्दो॒ इति॑ । इन्द्र॑स्य । स॒ख्यम् । जु॒षा॒णः । श्रौष्टी॑ऽइव । धुर॑म् । अनु॑ । रा॒ये । ऋ॒ध्याः॒ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अन्तश्च प्रागा अदितिर्भवास्यवयाता हरसो दैव्यस्य । इन्दविन्द्रस्य सख्यं जुषाणः श्रौष्टीव धुरमनु राय ऋध्याः ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    अन्तरिति । च । प्र । अगाः । अदितिः । भवासि । अवऽयाता । हरसः । दैव्यस्य । इन्दो इति । इन्द्रस्य । सख्यम् । जुषाणः । श्रौष्टीऽइव । धुरम् । अनु । राये । ऋध्याः ॥ ८.४८.२

    ऋग्वेद - मण्डल » 8; सूक्त » 48; मन्त्र » 2
    अष्टक » 6; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 2

    मन्त्रार्थ -
    (इन्दो) हे सोम! तू (अन्तः-च प्र-अगाः) उपासित किया हुआ या पान किया हुआ अन्तरात्मा में अन्दर हृदय तक पहुंच जाता है (अदितिः-भवासि) फिर अन्तरात्मा में या हृदय में जाकर अखण्ड सुखसम्पति हो जाता है-बन जाता है (दैव्यस्य हरः-अवयाता) देव-मन और इन्द्रियों के क्रोध अर्थात् वासना और भोगप्रवृत्ति तथा अग्नि आदि देवों के क्रोध अर्थात् ताप सन्ताप का "हर:-क्रोधनाम" (निघ० २।१३) (वयाता) निम्न करने वाला है. (इन्द्रस्य सख्यं जुषाण:) आत्मा के मित्रत्व को चाहता हुआ “जुषते कान्तिकर्मा” (निघ० २।६) (राये) ऐश्वर्य के लिये (श्रोष्टी-इव धुरम्-अनु-ऋध्याः) श्रुष्टी-शीघ्र गति सम्पन्न घोडा जैसे घुरा को "श्रुष्टीति क्षिप्रनाम" (निरु० ६।१३) अनुवर्द्धित करता- आगे बढाता है ऐसे यानकर्त्ता को आगे बढाता है ॥२॥

    विशेष - ऋषिः– प्रगाथः काणव: (कण्व-मेधावी का शिष्य "कण्वो मेधावी" [ निघ० ३।१५] प्रकृष्ट गाथा-वाक्-स्तुति, जिसमें है "गाथा वाक्" [निघ० १।११] ऐसा भद्र जन) देवता - सोमः आनन्द धारा में प्राप्त परमात्मा “सोमः पवते जनिता मतीनां जनिता दिवो जनिता पृथिव्याः। जनिताग्नेर्जनिता सूर्यस्य जनितेन्द्रस्य जनितोत विष्णोः” (ऋ० ९।९६।५) तथा पीने योग्य ओषधि "सोमं मन्यते पपिवान् यत् सम्पिषंम्त्योषधिम् ।” (ऋ० १०।८५।३)

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top