यजुर्वेद - अध्याय 20/ मन्त्र 45
ऋषिः - आङ्गिरस ऋषिः
देवता - वनस्पतिर्देवता
छन्दः - त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
0
वन॒स्पति॒रव॑सृष्टो॒ न पाशै॒स्त्मन्या॑ सम॒ञ्जञ्छ॑मि॒ता न दे॒वः।इन्द्र॑स्य ह॒व्यैर्ज॒ठरं॑ पृणा॒नः स्वदा॑ति य॒ज्ञं मधु॑ना घृ॒तेन॑॥४५॥
स्वर सहित पद पाठवन॒स्पतिः॑। अव॑सृष्ट॒ इत्य॒वऽसृ॑ष्टः। न। पाशैः॑। त्मन्या॑। स॒म॒ञ्जन्निति॑ सम्ऽअ॒ञ्जन्। श॒मि॒ता। न। दे॒वः। इन्द्र॑स्य। ह॒व्यैः। ज॒ठर॑म्। पृ॒णा॒नः। स्वदा॑ति। य॒ज्ञम्। मधु॑ना। घृ॒तेन॑ ॥४५ ॥
स्वर रहित मन्त्र
वनस्पतिरवसृष्टो न पाशैस्त्मन्या समञ्जञ्छमिता न देवः । इन्द्रस्य हव्यैर्जठरम्पृणानः स्वदाति यज्ञम्मधुना घृतेन् ॥
स्वर रहित पद पाठ
वनस्पतिः। अवसृष्ट इत्यवऽसृष्टः। न। पाशैः। त्मन्या। समञ्जन्निति सम्ऽअञ्जन्। शमिता। न। देवः। इन्द्रस्य। हव्यैः। जठरम्। पृणानः। स्वदाति। यज्ञम्। मधुना। घृतेन॥४५॥
विषय - वनस्पतिः
पदार्थ -
१. गतमन्त्र में वर्णित बल का धारण करनेवाला इन्द्र (वनस्पतिः) = ज्ञानरश्मियों का पति बनता है [वन=a ray of light] । २. ज्ञानी बनने के कारण ही (पाशैः) = विषयों के जालों से (अवसृष्टः न) = छूटा हुआ-सा होता है। विषयों के बन्धन से यह ऊपर उठता है। विषयों के बन्धन ज्ञान की तलवार से कट जाते हैं । ३. विषय-बन्धनों को काटकर वह (त्मन्या) = [आत्मना ] आत्मतत्त्व से (समञ्जन्) = सङ्गत होता है। विषयों से छूटने पर ही आत्मतत्त्व से मेल होता है। ४. आत्मतत्त्व से मेल के कारण (शमिता न) = यह अत्यन्त शान्त-सा हो जाता है और ५. (देव:) = दिव्य गुणोंवाला - देव बनता है। एवं, क्रम यह है 'ज्ञान, विषयबन्धन- विनाश, आत्मसंयम, शान्ति व दिव्यता' । ६. यह शान्त स्वभाववाला देव व्यक्ति (इन्द्रस्य जठरम्) = उस प्रभु के दिये हुए इस पेट को (हव्यैः) = यज्ञिय सात्त्विक पदार्थों से ही (पृणान:) = [ पूरयन्] पूरित करता है। पेट को प्रभु का समझता हुआ उसे मांसादि अदिव्य - अपवित्र पदार्थों से कभी नहीं भरता। सात्त्विक भोजनों के सेवन से उसकी वृत्ति भी सात्त्विक बनती है। ७. इस प्रकार यह (यज्ञम्) = इस जीवन-यज्ञ को (मधुना) = शहद से तथा (घृतेन) = घृत से (स्वदाति) = स्वादवाला - माधुर्यवाला बना देता है। वस्तुतः 'हव्य पदार्थ' ही हमारे भोजन होने चाहिएँ । घृत और शहद आदि सात्त्विक पदार्थों का सेवन हमारे जीवन को यज्ञरूप बना देगा।
भावार्थ - भावार्थ- हमारे भोजन वानस्पतिक हव्य पदार्थ हों, हम मधु व घृत आदि का प्रयोग करें। इस प्रकार हमारा जीवन यज्ञरूप होगा, माधुर्यमय होगा ।
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal