यजुर्वेद - अध्याय 1/ मन्त्र 18
ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - ब्राह्मी उष्णिक्,आर्ची त्रिष्टुप्,आर्ची पङ्क्ति,
स्वरः - ऋषभः
3
अग्ने॒ ब्रह्म॑ गृभ्णीष्व ध॒रुण॑मस्य॒न्तरि॑क्षं दृꣳह ब्रह्म॒वनि॑ त्वा क्षत्र॒वनि॑ सजात॒वन्युप॑दधामि॒ भ्रातृ॑व्यस्य व॒धाय॑। ध॒र्त्रम॑सि॒ दिवं॑ दृꣳह ब्रह्म॒वनि॑ त्वा क्षत्र॒वनि॑ सजात॒वन्युप॑दधामि॒ भ्रातृ॑व्यस्य व॒धाय॑। विश्वा॑भ्य॒स्त्वाशा॑भ्य॒ऽउप॑दधामि॒ चित॑ स्थोर्ध्व॒चितो॒ भृगू॑णा॒मङ्गि॑रसां॒ तप॑सा तप्यध्वम्॥१८॥
स्वर सहित पद पाठअग्ने॑। ब्रह्म॑। गृ॒भ्णी॒ष्व॒। ध॒रुण॑म्। अ॒सि॒। अ॒न्तरि॑क्षम्। दृ॒ꣳह॒। ब्र॒ह्म॒वनीति॑ ब्रह्म॒ऽवनि॑। त्वा॒। क्ष॒त्र॒वनीति॑ क्षत्र॒ऽवनि॑। स॒जा॒त॒वनीति॑ सजात॒ऽवनि॑। उप॑। द॒धा॒मि॒। भ्रातृ॑व्यस्य। व॒धाय॑। ध॒र्त्रम्। अ॒सि॒। दिव॑म्। दृ॒ꣳह॒। ब्र॒ह्म॒वनीति॑ ब्रह्म॒ऽवनि॑। त्वा॒। क्ष॒त्र॒वनीति॑ क्षत्र॒ऽवनि॑। स॒जा॒त॒वनीति॑ सजात॒ऽवनि॑। उप॑। द॒धा॒मि॒। भ्रातृ॑व्यस्य। व॒धाय॑। विश्वा॑भ्यः। त्वा॒। आशा॑भ्यः। उप॑। द॒धा॒मि॒। चितः॑। स्थ॒। ऊ॒र्ध्व॒चित॒ इत्यू॑र्ध्व॒ऽचि॒तः॑। भृगू॑णाम्। अङ्गि॑रसाम्। तप॑सा। त॒प्य॒ध्व॒म् ॥१८॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्ने ब्रह्म गृभ्णीष्व धरुणमस्यन्तरिक्षन्दृँह ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि सजातवन्युप दधामि भ्रातृव्यस्य बधाय । धर्त्रमसि दिवन्दृँह ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि सजातवन्युप दधामि भ्रातृव्यस्य बधाय । विश्वाभ्यस्त्वाशाभ्यऽउप दधामि चित स्थोर्ध्वचितो भृगूणामङ्गिरसां तपसा तप्यध्वम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्ने। ब्रह्म। गृभ्णीष्व। धरुणम्। असि। अन्तरिक्षम्। दृꣳह। ब्रह्मवनीति ब्रह्मऽवनि। त्वा। क्षत्रवनीति क्षत्रऽवनि। सजातवनीति सजातऽवनि। उप। दधामि। भ्रातृव्यस्य। वधाय। धर्त्रम्। असि। दिवम्। दृꣳह। ब्रह्मवनीति ब्रह्मऽवनि। त्वा। क्षत्रवनीति क्षत्रऽवनि। सजातवनीति सजातऽवनि। उप। दधामि। भ्रातृव्यस्य। वधाय। विश्वाभ्यः। त्वा। आशाभ्यः। उप। दधामि। चितः। स्थ। ऊर्ध्वचित इत्यूर्ध्वऽचितः। भृगूणाम्। अङ्गिरसाम्। तपसा। तप्यध्वम्॥१८॥
विषय - शत्रुवध का उपदेश ।
भावार्थ -
हे (अग्ने) अग्ने ! शत्रुसंतापक और प्रजा के अग्रणी नेता राजन् ! तू (ब्रह्म) वेद और वेदज्ञ पुरुष, ब्राह्मणों के ( गृभ्णीष्व ) अपने आश्रय में ले । और ( अन्तरिक्षम् ) अन्तरिक्ष और अन्तरिक्ष में स्थित वायु आदि पदार्थों और उसमें विचरने वाले प्राणियों और उसकी विद्या के वेत्ता पुरुषों अथवा अन्तरिक्ष के समान शासक श्रेणी के प्रजाजन को (दृंह) उन्नत कर । ( ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि सजातवनि उपदधामि भ्रातृव्यस्य वधाय ) इत्यादि पूर्ववत् ॥ ( धर्त्रम् असि ) तू राष्ट्र के धारण करने में समर्थ है । तू( दिवम् दृंह) द्यौलोक, उसमें स्थित, प्राणि, दिव्य शक्तियों और द्यौलोक के समान उच्च कोटि के प्रजाजनों को उन्नत कर (ब्रह्मवनि त्वा० इत्यादि ) पूर्ववत् । हे राजन् ! ( त्वा ) तुझे ( विश्वाभ्यः आशाभ्यः ) समस्त दिशाओं और उनके वासी प्रजाओं के लिये ( उपदधामि ) स्थापित करता हूं। हे विद्वान् पुरुषो ! आप लोग भी ( चितः स्थ ) प्रजा को ज्ञान देने हारे और स्वयं ज्ञानवान् हैं । अतएव आप लोग ( ऊर्ध्वचितः स्थ ) सब से ऊपर रह कर सब को ज्ञानवान् करने में कुशल हो । आप लोग ( भृगूणाम् ) पाप और पापियों को भून डालने वाले ( अंगिरसाम् } अंगारों के समान जाज्वल्यमान, तेजस्वी पुरुषों के ( तपसा ) तपश्चर्या से ( तप्यध्वम् ) तप करो ॥ शत० १ । २ ।१ । १०-१३ ॥
टिप्पणी -
टिप्पणी १८ -- ० द्विषतो वधाय ०' इति काण्व० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
अग्निर्देवता । (१) ब्राह्मी उष्णिक् ऋषभः । ( २ ) आर्चीत्रिष्टुप् धैवतः ( ३ ) आर्ची पंक्तिः । पंचमः ।
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal