यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 51
अ॒जो ह्य॒ग्नेरज॑निष्ट॒ शोका॒त् सोऽ अ॑पश्यज्जनि॒तार॒मग्रे॑। तेन॑ दे॒वा दे॒वता॒मग्र॑मायँ॒स्तेन॒ रोह॑माय॒न्नुप॒ मेध्या॑सः। श॒र॒भमा॑र॒ण्यमनु॑ ते दिशामि॒ तेन॑ चिन्वा॒नस्त॒न्वो निषी॑द। श॒र॒भं ते॒ शुगृ॑च्छतु॒ यं द्वि॒ष्मस्तं ते॒ शुगृ॑च्छतु॥५१॥
स्वर सहित पद पाठअ॒जः। हि। अ॒ग्नेः। अज॑निष्ट। शोका॑त्। सः। अ॒प॒श्य॒त्। ज॒नि॒तार॑म्। अग्रे॑। तेन॑। दे॒वाः। दे॒वता॑म्। अग्र॑म्। आ॒य॒न्। तेन॑। रोह॑म्। आ॒य॒न्। उप॑। मेध्या॑सः। श॒र॒भम्। आ॒र॒ण्यम्। अनु॑। ते॒। दि॒शा॒मि॒। तेन॑। चि॒न्वा॒नः। त॒न्वः᳖। नि। सी॒द॒। श॒र॒भम्। ते॒। शुक्। ऋ॒च्छ॒तु॒। यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। ते॒। शुक्। ऋ॒च्छ॒तु॒ ॥५१ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अजो ह्यग्नेरजनिष्ट शोकात्सोऽअपश्यज्जनितारमग्रे । तेन देवा देवतामग्रमायँस्तेन रोहमायन्नुप मेध्यासः । शरभमारण्यमनु ते दिशामि तेन चिन्वानस्तन्वो नि षीद । शरभन्ते शुगृच्छतु यन्द्विष्मस्तन्ते शुगृच्छतु ॥
स्वर रहित पद पाठ
अजः। हि। अग्नेः। अजनिष्ट। शोकात्। सः। अपश्यत्। जनितारम्। अग्रे। तेन। देवाः। देवताम्। अग्रम्। आयन्। तेन। रोहम्। आयन्। उप। मेध्यासः। शरभम्। आरण्यम्। अनु। ते। दिशामि। तेन। चिन्वानः। तन्वः। नि। सीद। शरभम्। ते। शुक्। ऋच्छतु। यम्। द्विष्मः। तम्। ते। शुक्। ऋच्छतु॥५१॥
विषय - पशुगण की रक्षा, मनुष्य, अश्व आदि एक शक, गौ आदि दुधार पशु, भेड, बकरी, इनकी रक्षा और हिंसकों के नाश का आदेश ।
भावार्थ -
( अज: ) अज, अजन्मा, ज्ञानी आत्मा, जीव ( अग्ने: ) अग्नि ज्ञानमय तेजोमय परमेश्वर के ( शोकात ) तेज से ( अज- निष्ट ) ज्ञानवान् और तेजस्वी हो जाता है। तभी वह ( अग्रे ) अपने से भी पूर्व विद्यमान ( जनितारम् ) समस्त जगत् का और अपने भी उत्पादक परमेश्वर का ( अपश्यत् ) साक्षात् करता है । ( तेन ) उसी अजन्मा आत्मा के द्वारा (देवाः) विद्वान् जन अथवा इन्द्रिय-क्रीढी पुरुष भी (अग्रम्) उत्तम ( देवताम् ) देव भाव को ( आयन ) प्राप्त होते हैं । और ( तेन ) उसी के बल पर ( मेध्यासः ) पवित्रात्मा जन या ज्ञानवान् पुरुष ( रोहम् )उन्नत पद को या पुनः जन्म भाव को ( आयन् ) प्राप्त करते हैं ( ते ) तुमको मैं ( आरण्यं शरभम् ) जंगली शरभ अर्थात् हिंस्क व्याघ्र पशु का ( अनु दिशामि ) स्वरूप दर्शाता हूं | ( तेन ) उसके समान चिन्वानि: ) अपने रक्षा साधनों का संग्रह करता हुआ बलवान् होकर तु ( तन्वः ) अपने शरीर की रक्षा के लिये ( निषीद ) स्थिर होकर रह । ( ते शुक्) तेरा शोक संताप और पीड़ा जनक कार्य ( शरभं ऋच्छतु ) 'शरभ' नाम पशु या हिंसक पुरुष को प्राप्त हो । और (यं द्विष्मः ) जिससे हम द्वेष करते हैं ( तं ते शुक्र ऋच्छतु ) उसका तुम्हारा, पीड़ा-सतांप जनक क्रोध प्राप्त हो । शत० ७ । ५ । २ । ३६ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - अग्निर्देवता । भुरिक् कृतिः । निषादः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal