यजुर्वेद - अध्याय 23/ मन्त्र 52
ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - परमेश्वरो देवता
छन्दः - विराट् त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
2
प॒ञ्चस्व॒न्तः पुरु॑ष॒ऽआवि॑वेश॒ तान्य॒न्तः पुरु॑षे॒ऽअर्पि॑तानि।ए॒तत्त्वात्र॑ प्रतिमन्वा॒नोऽअ॑स्मि॒ न मा॒यया॑ भव॒स्युत्त॑रो॒ मत्॥५२॥
स्वर सहित पद पाठप॒ञ्चस्विति॑। प॒ञ्चऽसु॑। अ॒न्तरित्य॒न्तः। पुरु॑षः। आ। वि॒वे॒श॒। तानि॑। अ॒न्तरित्य॒न्तः। पुरु॑षे। अर्पि॑तानि। ए॒तत्। त्वा॒। अत्र॑। प्र॒ति॒म॒न्वा॒न इति॑ प्रतिऽमन्वा॒नः। अ॒स्मि॒। न। मा॒यया॑। भ॒व॒सि॒। उत्त॑र॒ इत्युत्ऽत॑रः। मत्॥५२ ॥
स्वर रहित मन्त्र
पञ्चस्वन्तः पुरुषऽआविवेश तान्यन्तः पुरुषेऽअर्पितानि । एतत्त्वात्र प्रतिमन्वानोऽअस्मि न मायया भवस्युत्तरो मत् ॥
स्वर रहित पद पाठ
पञ्चस्विति। पञ्चऽसु। अन्तरित्यन्तः। पुरुषः। आ। विवेश। तानि। अन्तरित्यन्तः। पुरुषे। अर्पितानि। एतत्। त्वा। अत्र। प्रतिमन्वान इति प्रतिऽमन्वानः। अस्मि। न। मायया। भवसि। उत्तर इत्युत्ऽतरः। मत्॥५२॥
विषय - पुरुष अर्थात् जीव के आश्रय तत्व ।
भावार्थ -
उत्तर–(पञ्चसु अन्तः) पांच प्राणों के भीतर (पुरुषः) पुरुष, आत्मा, चेतन, (आविवेश) प्रविष्ट है और (तानि) वे पांचों (पुरुषे अर्पित्वानि ) पुरुष में आश्रित हैं। पांचों भूत और उन पांचों सूक्ष्म रूप पञ्चतन्मात्राओं के भीतर पुरुष, परमेश्वर आविष्ट है और वे पांचों भूत और तन्मात्राएं पूर्ण परमेश्वर में ओतप्रोत हैं । ( एतत् ) यह (त्वा) तुझे मैं (प्रतिमन्वानः) बतला रहा (अस्मि) हूँ । हे प्रश्न करने वाले ! ( मायया ), बुद्धि या ज्ञान से तू ( मत्) मुझसे ( उत्तरः ) बढ़कर उत्कृष्ट समाधान करने वाला (न भवसि ) नहीं है । पुरुष का विवेचन चरक संहिता में देखो ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - पुरुष: परमेश्वरो देवता । प्रतिवचनम् । त्रिष्टुप् धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal