ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 101/ मन्त्र 1
ऋषिः - बुधः सौम्यः
देवता - विश्वे देवा ऋत्विजो वा
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
उद्बु॑ध्यध्वं॒ सम॑नसः सखाय॒: सम॒ग्निमि॑न्ध्वं ब॒हव॒: सनी॑ळाः । द॒धि॒क्राम॒ग्निमु॒षसं॑ च दे॒वीमिन्द्रा॑व॒तोऽव॑से॒ नि ह्व॑ये वः ॥
स्वर सहित पद पाठउत् । बु॒ध्य॒ध्व॒म् । सऽम॑नसः । स॒खा॒यः॒ । सम् । अ॒ग्निम् । इ॒न्ध्व॒म् । ब॒हवः॑ । सऽनी॑ळाः । द॒धि॒ऽक्राम् । अ॒ग्निम् । उ॒षस॑म् । च॒ । दे॒वीम् । इ॒न्द्र॒ऽव॒तः । अव॑से । नि । ह्व॒ये॒ । वः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
उद्बुध्यध्वं समनसः सखाय: समग्निमिन्ध्वं बहव: सनीळाः । दधिक्रामग्निमुषसं च देवीमिन्द्रावतोऽवसे नि ह्वये वः ॥
स्वर रहित पद पाठउत् । बुध्यध्वम् । सऽमनसः । सखायः । सम् । अग्निम् । इन्ध्वम् । बहवः । सऽनीळाः । दधिऽक्राम् । अग्निम् । उषसम् । च । देवीम् । इन्द्रऽवतः । अवसे । नि । ह्वये । वः ॥ १०.१०१.१
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 101; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 1
विषय - विश्वदेव वा ऋत्विग् गण। एकचित्त होकर प्रभु-उपासना का उपदेश।
भावार्थ -
हे (सखायः) मित्र जनों! आप लोग (स-मनसः) एक समान चित्त वाले और समान चित्त सहित, वा समान ज्ञान सहित होकर (उद्-बुध्यध्वं) जागो, ज्ञानवान् होवो। (इन्द्रवतः) प्रभु परमेश्वर वा आत्मा वाले (वः) आग लोगों को (अवसे) ज्ञान, स्नेह और प्रेम रथादि के लिये मैं (नि ह्वये) बुलाता और उपदेश करता हूं कि आप लोग (बहवः) बहुत से मिल कर (स-नीड़ाः) एक समान आश्रय या स्थान में रहते हुए (अग्निम् सम् इन्ध्वं) यज्ञाग्निवत् ज्ञान के प्रकाशक प्रभु परमेश्वर को अच्छी प्रकार प्रकाशित करो और उसी प्रकार (दधि-क्राम्) समस्त विश्व को, देह को आत्मवत् धारण करने वाले को और (अग्निम्) सब से पूर्व विद्यमान अग्निवत् प्रकाशस्वरूप प्रभु वा आत्मा (उषसं च देवीम्) उषावत् कान्तियुक्त सर्वसुखप्रद शक्ति देवी माता के तुल्य प्रभु को भो (सम् इन्ध्वम्) प्रकाशित करो, उसकी उपासना करो।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिर्बुधः सौम्यः॥ देवता—विश्वेदेवा ऋत्विजो वा॥ छन्दः– १, ११ निचृत् त्रिष्टुप्। २, ८ त्रिष्टुप्। ३, १० विराट् त्रिष्टुप्। ७ पादनिचृत् त्रिष्टुप्। ४, ६ गायत्री। ५ बृहती। ९ विराड् जगती। १२ निचृज्जगती॥ द्वादशर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें