English
ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 129/ मन्त्र 1
ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
देवता - भाववृत्तम्
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
नास॑दासी॒न्नो सदा॑सीत्त॒दानीं॒ नासी॒द्रजो॒ नो व्यो॑मा प॒रो यत् । किमाव॑रीव॒: कुह॒ कस्य॒ शर्म॒न्नम्भ॒: किमा॑सी॒द्गह॑नं गभी॒रम् ॥
स्वर सहित पद पाठन । अस॑त् । आ॒सी॒त् । नो इति॑ । सत् । आ॒सी॒त् । त॒दानी॑म् । न । आ॒सी॒त् । रजः॑ । नो इति॑ । विऽओ॑म । प॒रः । यत् । किम् । आ । अ॒व॒री॒व॒रिति॑ । कुह॑ । कस्य॑ । शर्म॑न् । अम्भः॑ । किम् । आ॒सी॒त् । गह॑नम् । ग॒भी॒रम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् । किमावरीव: कुह कस्य शर्मन्नम्भ: किमासीद्गहनं गभीरम् ॥
स्वर रहित पद पाठन । असत् । आसीत् । नो इति । सत् । आसीत् । तदानीम् । न । आसीत् । रजः । नो इति । विऽओम । परः । यत् । किम् । आ । अवरीवरिति । कुह । कस्य । शर्मन् । अम्भः । किम् । आसीत् । गहनम् । गभीरम् ॥ १०.१२९.१
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 129; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 17; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 17; मन्त्र » 1
विषय - नासदीय सूक्त। भाववृत्त। जगत्सर्ग के पूर्व प्रलयअवस्था में अव्यक्त दशा का वर्णन। अम्भस् तत्व का वर्णन।
भावार्थ -
(तदानीम्) इस जगत् के उत्पन्न होने के पूर्व (न असत् आसीत्) न असत् था। (नो सत् आसीत्) और न सत् था। (न रजः आसीत्) उस समय रजस् अर्थात् नाना लोक भी न थे। (नो व्योम) न यहां परम आकाश था। (यत् परः) जो उससे भी परे है वह भी न था। उस समय (किम् आ अवरीवः) क्या पदार्थ सबको चारों ओर से घेर सकता था ? कुछ नहीं। (कुह) यह सब फिर कहां था और (कस्य शर्मन्) किस के आश्रय में था। तो फिर (किम्) क्या (गहनं गभीरं अम्भः आसीत्) गहन, अर्थात् जिस में किसी पदार्थ का प्रवेश न होसके, ऐसा गंभीर जिसका वार पार का पता न लगे, ऐसा ‘अम्भस्’ (अप-भस्) कोई व्यापक भासमान ‘आपः’ तत्व विद्यमान था।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिः प्रजापतिः परमेष्ठी। देवता—भाववृत्तम्॥ छन्दः–१–३ निचृत् त्रिष्टुप्। ४—६ त्रिष्टुप्। ७ पादनिचृत् त्रिष्टुप्॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें