English
यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 19
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - हेमन्तर्त्तुर्देवता
छन्दः - निचृत्कृतिः
स्वरः - निषादः
1
अ॒यमु॒पर्य॒र्वाग्व॑सु॒स्तस्य॑ सेन॒जिच्च॑ सु॒षेण॑श्च सेनानीग्राम॒ण्यौ। उ॒र्वशी॑ च पू॒र्वचि॑त्तिश्चाप्स॒रसा॑वव॒स्फूर्ज॑न् हे॒तिर्वि॒द्यु॒त्प्रहे॑ति॒स्तेभ्यो॒ नमो॑ऽअस्तु॒ ते नो॑ऽवन्तु॒ ते नो॑ मृडयन्तु॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्च॑ नो॒ द्वेष्टि॒ तमे॑षां जम्भे॑ दध्मः॥१९॥
स्वर सहित पद पाठअ॒यम्। उ॒परि॑। अ॒र्वाग्व॑सु॒रित्य॒र्वाक्ऽव॑सुः। तस्य॑। से॒न॒जिदिति॑ सेन॒ऽजित्। च॒। सु॒षेणः॑। सु॒सेन॒ इति॑ सु॒ऽसेनः॑। च॒। से॒ना॒नी॒ग्रा॒म॒ण्यौ᳖। से॒ना॒नी॒ग्रा॒म॒न्या᳖विति॑ सेनानीग्राम॒न्यौ᳖। उ॒र्वशी॑। च॒। पू॒र्वचि॑त्ति॒रिति॑ पू॒र्वऽचि॑त्तिः। च॒। अ॒प्स॒रसौ॑। अ॒व॒स्फूर्ज॒न्नित्य॑व॒ऽस्फूर्ज॑न्। हे॒तिः। वि॒द्युदिति॑ वि॒ऽद्युत्। प्रहे॑ति॒रिति॒ प्रऽहे॑तिः। तेभ्यः॑। नमः॑। अ॒स्तु॒। ते। नः॒। अ॒व॒न्तु॒। ते। नः॒। मृ॒ड॒य॒न्तु॒। ते। यम्। द्वि॒ष्मः। यः। च॒। नः॒। द्वेष्टि॑। तम्। ए॒षा॒म्। जम्भे॑। द॒ध्मः॒ ॥१९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अयमुपर्यर्वाग्वसुस्तस्य सेनजिच्च सुषेणश्च सेनानीग्रामण्या । उर्वशी च पूर्वचित्तिश्चाप्सरसाववस्पूर्जन्हेतिर्विद्युत्प्रहेतिस्तेभ्यो नमोऽअस्तु ते नो वन्तु ते नो मृडयन्तु ते यन्द्विष्मो यश्च नो द्वेष्टि तमेषाञ्जम्भे दध्मः ॥
स्वर रहित पद पाठ
अयम्। उपरि। अर्वाग्वसुरित्यर्वाक्ऽवसुः। तस्य। सेनजिदिति सेनऽजित्। च। सुषेणः। सुसेन इति सुऽसेनः। च। सेनानीग्रामण्यौ। सेनानीग्रामन्याविति सेनानीग्रामन्यौ। उर्वशी। च। पूर्वचित्तिरिति पूर्वऽचित्तिः। च। अप्सरसौ। अवस्फूर्जन्नित्यवऽस्फूर्जन्। हेतिः। विद्युदिति विऽद्युत्। प्रहेतिरिति प्रऽहेतिः। तेभ्यः। नमः। अस्तु। ते। नः। अवन्तु। ते। नः। मृडयन्तु। ते। यम्। द्विष्मः। यः। च। नः। द्वेष्टि। तम्। एषाम्। जम्भे। दध्मः॥१९॥
विषय - पुनश्च, पुढील मंत्रात पूर्वीच्याच विषयाचे कथन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे मनुष्यांनो, (अयम्) हा (उपरि) वरच्या दिशेत (विद्यमान (हेमन्तऋतू आहे (अर्याग्वसु:) वर्षाकाळानंतर (आणि शरद ऋतूनंतर) येणारा धन-समृद्धीकारक हेमंत ऋतू आहे, (तस्य) या ऋतूचे (सेनजित्) सेनेने शत्रूला जिंकणार्‍या (च) आणि (सुषेण:) कुशल सेनापतीप्रमाणे असलेले (दोन महिने आहेत) (च) आणि (सेनानीग्रामण्यै) सेनापती आणि ग्रामाध्यक्षाप्रमाणे असलेले ते दोन महिने आहेत-मार्गशीर्ष आणि पौष. या महिन्यात (उर्वशी) भरपूर अन्न खाण्याची इच्छा उत्पन्न करणारी आंतरिक दीप्ती (जठराग्नी) (च) आणि (पूर्वचित्ति:) आदिज्ञान देणार दुसरी दीप्ती (च) या दोन्ही दीप्ती (अस्परसौ) प्राणांमधे निवास करतात. (याशिवाय जे ाकही असो लोक आहेत की) जे (अवस्फूर्जन्) भयानक घोष करीत (हेति:) वज्राप्रमाणे (दुष्टांवर) प्रहार करतात किंवा (विद्युत) विद्युतद्वारे प्रहार करतात आणि (प्रहेलि:) उत्तम वज्राचा प्रयोग करण्यात निपुण आहेत, (तेभ्य:) त्या लोकांना (नम:) अन्न आदी पदार्थ मिळो. (ते) त्यानी (न:) आमचे (अवन्तु) रक्षण करावे. (ते) हे रक्षक लोक (न:) आमच्यासाठी (मृऽडन्तु) हितकारी होवोत. (ते) ते आम्ही रक्षार्थी लोक (यम्) ज्या दुष्टाचा (द्विष्म) द्वेष वा विरोध करतो (च) आणि (य:) जो कोणी (न:) आमचा (द्वेष्टि) द्वेष करतो, (तम्) त्या दुष्ट द्वेषी माणसासाला आम्ही (एषाम्) द्वेष करतो, (तम्) त्या दुष्ट द्वेषी माणसाला आम्ही (एषाम्) या हिंसक प्राण्यांच्या (जम्भे) तोंडी (दध्म:) देतो. हे लोकांनो, तुम्ही देखील आमच्याप्रमाणे त्या द्वेषीजनांचा विरोध करा. ॥19॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. या मंत्रातदेखील हेमंतऋतूविषयी सांगावयाचे जे राहून गेले, त्या विषयी अधिक इथे सांगितले आहे. मनुष्यांनी या ऋतूमधे उचित रीतीप्रमाणे पदार्थांचे सेवन करून बलवान व्हायला हवे ॥19॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal