English
यजुर्वेद - अध्याय 18/ मन्त्र 24
ऋषिः - देवा ऋषयः
देवता - विषमाङ्कगणितविद्याविदात्मा देवता
छन्दः - संकृतिः, विराट् संकृतिः
स्वरः - गान्धारः
1
एका॑ च मे ति॒स्रश्च॑ मे ति॒स्रश्च॑ मे॒ पञ्च॑ च मे॒ पञ्च॑ च मे स॒प्त च॑ मे स॒प्त च॑ मे॒ नव॑ च मे॒ नव॑ च म॒ऽएका॑दश च म॒ऽएका॑दश च मे॒ त्रयो॑दश च मे॒ त्रयो॑दश च मे॒ पञ्च॑दश च मे॒ पञ्च॑दश॒ च मे स॒प्तद॑श च मे स॒प्तद॑श च मे॒ नव॑दश च मे॒ नव॑दश च मऽएक॑विꣳशतिश्च म॒ऽएक॑विꣳशतिश्च मे॒ त्रयो॑विꣳशतिश्च मे त्रयो॑विꣳशतिश्च मे॒ पञ्च॑विꣳशतिश्च मे॒ पञ्च॑विꣳशतिश्च मे स॒प्तवि॑ꣳशतिश्च मे स॒प्तवि॑ꣳशतिश्च मे॒ नव॑विꣳशतिश्च मे॒ नव॑विꣳशतिश्च म॒ऽएक॑त्रिꣳशच्च म॒ऽएक॑त्रिꣳशच्च मे॒ त्रय॑स्त्रिꣳशच्च मे य॒ज्ञेन॑ कल्पन्ताम्॥२४॥
स्वर सहित पद पाठएका॑। च॒। मे॒। ति॒स्रः। च॒। मे॒। ति॒स्रः। च॒। मे॒। पञ्च॑। च॒। मे॒। पञ्च॑। च॒। मे॒। स॒प्त। च॒। मे॒। स॒प्त। च॒। मे। नव॑। च॒। मे॒। नव॑। च॒। मे॒। एका॑दश। च॒। मे॒। एका॑दश। च॒। मे॒। त्रयो॑द॒शेति॒ त्रयः॑ऽदश। च॒। मे॒। त्रयो॑द॒शेति॒ त्रयः॑ऽदशः। च॒। मे॒। पञ्च॑द॒शेति॒ पञ्च॑ऽदश। च॒। मे॒। पञ्च॑द॒शेति॒ पञ्च॑दश। च॒। मे॒। स॒प्तद॒शेति॒ स॒प्तऽद॑श। च॒। मे॒। स॒प्तद॒शेति॒ स॒प्तऽद॑श। च॒। मे॒ नव॑द॒शेति॒ नव॑ऽदश। च॒। मे॒। नव॑द॒शेति॒ नव॑ऽदश। च॒। मे॒। एक॑विꣳशति॒रित्येक॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। एक॑विꣳशति॒रित्येक॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। त्रयो॑विꣳशति॒रिति॒ त्रयः॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। त्रयो॑विꣳशति॒रिति॒ त्रयः॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। पञ्च॑विꣳशति॒रिति॒ पञ्च॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। पञ्च॑विऽꣳशतिरिति॒ पञ्च॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। स॒प्तवि॑ꣳशति॒रिति॑ स॒प्तऽवि॑ꣳशतिः। च॒। मे॒। स॒प्तवि॑ꣳशति॒रिति॑ स॒प्तऽवि॑ꣳशतिः। च॒। मे॒। नव॑विꣳशति॒रिति॒ नव॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। नव॑विꣳशति॒रिति॒ नव॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। एक॑त्रिꣳश॒दित्येक॑ऽत्रिꣳशत्। च॒। मे॒। एक॑त्रिꣳश॒दित्येक॑ऽत्रिꣳशत्। च॒। मे॒। त्रय॑स्त्रिꣳश॒दिति॒ त्रयः॑ऽत्रिꣳशत्। च॒। मे॒। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒न्ता॒म् ॥२४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
एका च मे तिस्रश्च मे तिस्रश्च मे पञ्च च मे पञ्च च मे सप्त च मे सप्त च मे नव च मे नव च म एकादश च म एकादश च मे त्रयोदश च मे त्रयोदश च मे पञ्चदश च मे पञ्चदश च मे सप्तदश च मे सप्तदश च मे नवदश च मे नवदश च म एकविँशतिश्च म एकविँशतिश्च मे त्रयोविँशतिश्च मे त्रयोविँशतिश्च मे पञ्चविँशतिश्च मे पञ्चविँशतिश्च मे सप्तविँशश्च मे सप्तविँशतिश्च मे नवविँशतिश्च मे नवविँशतिश्च म एकत्रिँशच्च म एकत्रिँशच्च मे त्रयस्त्रिँशच्च मे त्रयस्त्रिँशच्च मे यज्ञेन कल्पन्ताम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
एका। च। मे। तिस्रः। च। मे। तिस्रः। च। मे। पञ्च। च। मे। पञ्च। च। मे। सप्त। च। मे। सप्त। च। मे। नव। च। मे। नव। च। मे। एकादश। च। मे। एकादश। च। मे। त्रयोदशेति त्रयःऽदश। च। मे। त्रयोदशेति त्रयःऽदशः। च। मे। पञ्चदशेति पञ्चऽदश। च। मे। पञ्चदशेति पञ्चदश। च। मे। सप्तदशेति सप्तऽदश। च। मे। सप्तदशेति सप्तऽदश। च। मे नवदशेति नवऽदश। च। मे। नवदशेति नवऽदश। च। मे। एकविꣳशतिरित्येकऽविꣳशतिः। च। मे। एकविꣳशतिरित्येकऽविꣳशतिः। च। मे। त्रयोविꣳशतिरिति त्रयःऽविꣳशतिः। च। मे। त्रयोविꣳशतिरिति त्रयःऽविꣳशतिः। च। मे। पञ्चविꣳशतिरिति पञ्चऽविꣳशतिः। च। मे। पञ्चविऽꣳशतिरिति पञ्चऽविꣳशतिः। च। मे। सप्तविꣳशतिरिति सप्तऽविꣳशतिः। च। मे। सप्तविꣳशतिरिति सप्तऽविꣳशतिः। च। मे। नवविꣳशतिरिति नवऽविꣳशतिः। च। मे। नवविꣳशतिरिति नवऽविꣳशतिः। च। मे। एकत्रिꣳशदित्येकऽत्रिꣳशत्। च। मे। एकत्रिꣳशदित्येकऽत्रिꣳशत्। च। मे। त्रयस्त्रिꣳशदिति त्रयःऽत्रिꣳशत्। च। मे। यज्ञेन। कल्पन्ताम्॥२४॥
विषय - आता गणितविद्येच्या मूळज्ञानाविषयी सांगत आहेत-
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (या मंत्रात गणितातील बेरीज, वजाबाकी आणि गुणाकर, या तीन प्रकारांविषयी सांगितले आहे. स्वामी दयानंदजी यांनी या मंत्राचे तीन अर्थ स्पष्ट केले आहेत)^पहिला अर्थ वा प्रथम पक्ष -^(यज्ञेन) मिळणे, जोडणे बेरीज, अर्थात योग करण्यामुळे (मे) माझी (एका) एक ही संख्या (च) आणि दोन ही संख्या मिळून (तिस्र:) तीन होतात. (च) पुन्हा (मे) माझी (तिस्र:) तीन ही संख्या (च) अधिक दोन ही संख्या मिळून (पञ्च) पाच बनतात. यानंतर (मे) माझी (पञ्च) पाच ही संख्या (च) दोन या संख्येशी मिळून (मे) माझी (सप्त) सप्तसंख्या बनते. (च) पुन्हा (मे) माझी (सप्त) सात संख्या (च) अधिक दोन ही संख्या मिळून (मे) माझी (नव) नऊ ही संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (नव) नऊ संख्या (च) दोन या संख्येशी मिळून (मे) माझी (एकादश) अकरा संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी तेरा संख्या बनते (च) पुन्हा (मे) माझी (त्रयोदश) तेरा (च) आणि दोन ही संख्या मिळून (मे) माझी (पञ्चदश) पंधरा संख्या बनते. (च) नंतर (मे) माझी (पञ्चदश) पंधरा (च) आणि दोन संख्या मिळून (सप्तदश) सतरा ही संख्या बनते. (च) नंतर (मे) माझी (सप्तदश) सतरा (च) आणि दोन मिळून (मे) माझी (नवदश) एकोणीस संख्या होते. (च) पुन्हा (मे) माझी (नवदश) एकोणीस (च) आणि दोन संख्या मिळून (मे) माझी (एकविशति) एकवीस संख्या बनते. (च) आणि दोन संख्या मिळून (मे) माझी (एकविंशति) एकवीस संख्या बनते (च) नंतर (मे) माझी (एकविंशति) एकवीस संख्या (च) आणि दोन मिळून (मे) माझी (त्रयोविंशति) तेवीस ही (च) दोन संख्येशी मिळून (मे) माझी (पञ्चविंशति:) पंचवीस संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (पञ्चविंशति:) पंचवीस ही संख्या (च) आणि दोन संख्या मिळून (मे) माझी (सप्तविंशति:) सत्तावीस ही संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (सप्तविंशति:) ही सत्तावीस ही संख्या (च) आणि दोन मिळून (मे) माझी (नवविंशति:) एकोणतीस ही संख्या तयार होते. (च) नंतर (मे) माझी (नवविंशति:) एकोणतीस ही संख्या (च) आणि दोन ही संख्या मिळून (एकत्रिंशत्) एकवीस संख्या बंनते (च) यानंतर (मे) माझी (एकत्रिंशत्) एकतीस ही संख्या (च) आणि दोन ही संख्या मिळून (त्रयत्रिंशत्) तेहेतीस ही संख्या बनते (च) आणि याचप्रमाणे पुढे देखील संख्या (कल्यन्ताम्) होत जावीत (वा तयार होतात) हा गणिताचा हा प्रकार योगपक्षाप्रमाणे म्हणजे जोड वा बेरीजचा आहे. ॥24॥^आता या मंत्राचा दुसरा पक्ष वा अर्थ^(हा अर्थ वियोग म्हणजे वजाबाकी या रुपातील असून मंत्रातील सर्वात मोठी जी संख्या म्हणजे तेहतीस (33) या संख्येतून क्रमश: मागे जात व दोन ही संख्या वजा करीत गेल्यामुळे हा दुसरा अर्थ निघत आहे) (‘यज्ञ’ शब्द ‘यज्’ धातूपासून निर्मित असून त्याचे तीन अर्थ आहेत- देव पूजा, संगतिकरण आणि दान. या मंत्रामधे ‘यज्ञेन’ या शब्दाचा अर्थ ‘दानेन’ असा होत असून याचा ध्वनित अर्थ असा- योग म्हणजे बेरीज, त्याचा विरुद्ध अर्थ-वजाबाकी, म्हणजे दान, मूळमधून कमी करणे, घटविणे) (यज्ञेन) योग म्हणजे बेरीज याच्याविरूद्ध दान रुप जो वियोग म्हणजे - वजाबाकी, त्या नियमा (च) मूळ संख्येतून दोन कमी करत गेल्याने (मे) माझी (कल्पन्ताम्) सर्व संख्या निर्मित होत जाव्यात. (वा होतात) (मे) माझ्या (त्रयत्रिंशत्) तेहतीस या संख्येतून (च) दोन संख्येचे दान केल्यामुळे (वजा केल्यामुळे) (मे) माझी (एकत्रिंशत्) एकवीस संख्या तयार होते (च) पुन्हा (मे) माझ्या (एकत्रिंशत्) एकवीस या संख्येतून (च) दोन संख्या वजा जाता (मे) माझी (नवविंशति:) एकोणतीस संख्या तयार होते. (च) पुन्हा (मे) माझ्या नवविंशति:) एकोणतीस संख्येतून (च) दोन वजा जाता (मे) माझी (सप्तविंशति) सत्तावीस संख्या बनते. अशाप्रकारे तयार होणार्‍या सर्व संख्या माझ्यासाठी लाभकारी व्हाव्यात. (वर दर्शविलेल्या पद्धतीने) सर्व संख्यांविषयी जाणावे. हा अर्थ विभाग म्हणजे वजाबाकी या दुसर्‍या अर्थाचा बोध करून देत आहे. ॥^आता मंत्राचा तिसरा अर्थ - ^(हा तिसरा अर्थ गुणाकर नियमाने निघत आहे) (मे) माझी (एका) एक संख्या (च) आणि (मे) माझी (तिस्र:) तीन संख्या (च) यांच्या गुणाकाराने (तीन संख्या तयार होते) (मे) माझी (तिस्र:) तीन संख्या (च) आणि (मे) माझी (पञ्च) पाच संख्या (च) यांचा गुणाकार केल्याने (15 संख्या तयार होते) (मे) माझी (पञ्च) पाच (च) आणि (मे) माझी (सप्त) सात ही संख्या (च) गुणाकाराने (35 पस्तीस होते) (मे) माझी (सप्त) सात संख्या (च) आणि (मे) माझी (नव) नऊ ही संख्या (च) गुणाकारामुळे (त्रेसष्ठ 63 संख्या तयार होते) (मे) माझी (नव) नऊ संख्या (च) आणि (मे) माझी (एकादश) अकरा संख्या (च) गुणाकारामुळे (नव्याण्व व 99 संख्या बनते) अशा प्रकारे अन्य संख्या (यज्ञेन) वर वर्णिलेल्या योग्य म्हणजे गुणाकारामुळे (कल्पन्ताम्) माझ्यासाठी समर्थ वा वाभकारी व्हाव्यात. गणिताच्या गुणाकार या नियमाने मंत्राचा हा तिसरा पक्ष वा अर्थ प्रगट होत आहे. ॥24॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात ‘यज्ञेन’ या शब्दाने जोडणे घटविणे योग आणि वियोग (बेरीज व वजाबाकी) हे अर्थ गृहीत होतात, कारण ‘यज्ञ’ शब्दाची मूळ धातू ‘यज्) आहे या धातूचा संगतीकरण अर्थ ही आहे. म्हणून ऐका संख्येचा दुसर्‍या संख्येशी योग करणे म्हणजे ‘येज्’ धातूच्या दान या अर्थाशी योग’ शब्दाचा संबंध जाणणे आवश्यक आहे एखाद्या संख्येचा दान करणे म्हणजे व्यय करणे, काढून टाकणे वा कमी करणे (म्हणजे वजाबाकी करणे) याच प्रकारे गुणन, भाग (गुणाकार, भागाकार) वर्ग, वर्गमूळ, घन, घनफळ, भागजाति (फळ), प्रभागजाति (फळ) आदी जे गणिताचे भेद वा प्रकार आहेत, ते योग वा अंतर (बेरीज आणि वजाबाकी) यामुळेच तयार होतात. कारण की एखाद्या संख्येला दुसर्‍या संख्येशी एकवार मिळविले, तर त्याला ‘योग’ म्हणजे बेरीज म्हणतात. उदाहरणार्थ – २+४ =६ अर्थात २ संख्येत एकवार ४ मिसळल्यास ६ संख्या बनते अशाप्रकारे त्या संख्येत अनेकवार ती संख्या मिसळत गेल्यास त्यास गुणन वा गुणाकार म्हणतात. जसे २ गुणिले ४ =८ म्हणजे २ या संख्येला ४ वेळा वेगळे वेगळे जोडले, अथवा २ चे ४ संख्येशी गुणन केल्यास ८ संख्या बनते. यातप्रमाणे ४ संख्येला चौपट केले, तर चारचा वर्ग १६ होतो. याचप्रमाणे अंतर केल्यास भागाकार, वर्गमूळ, घनफळ आदी संख्या निष्पन्न होतात. याचाच अर्थ असा की एका संख्येला दुसर्‍या संख्येशी जोडत, अथवा दुसर्‍या नियमाप्रमाणे घटवील, वजा करीत योग आणि वियोग पद्धतीने बुद्धिमान लोकांसाठी कल्पनेने व्यक्त, अव्यक्त, अंकगणित, बीजगणित आदी समस्त गणितक्रिया, उत्पन्न होते. याच कारणामुळे या मंत्रात दोन या संख्येच्या योगाद्वारे (बेरीज) उत्तरोतर संख्या कशी तयार होते अथवा दोन संख्येच्या वियोग म्हणजे वाजा बाकी नियमाने संख्या कशी तयार होते वा होऊन शकते, हे वर दर्शविले आहे. तसेच गणिताच्या गुणाकार या नियमांचेही काही प्रकार दाखविले आहे. यांवरून (विद्वानांनी) गणित विद्येचा पुढील विस्तार) जाणून घ्यावा. ॥24॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal