अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 36/ मन्त्र 5
तं पृ॒च्छन्ती॒ वज्र॑हस्तं रथे॒ष्ठामिन्द्रं॒ वेपी॒ वक्व॑री॒ यस्य॒ नू गीः। तु॑विग्रा॒भं तु॑विकू॒र्मिं र॑भो॒दां गा॒तुमिषे॒ नक्ष॑ते॒ तुम्र॒मच्छ॑ ॥
स्वर सहित पद पाठतम् । पृ॒च्छन्ती॑ । वज्र॑ऽहस्तम् । र॒थे॒ऽस्थम् । इन्द्र॑म् । वेपी॑ । वक्व॑री । यस्य॑ । नु । गी: ॥ तु॒वि॒ऽग्रा॒भम् । तु॒वि॒ऽकू॒र्मिम् । र॒भ॒:ऽदाम् । गा॒तुम् । इ॒षे॒ । नक्ष॑ते । तुम्र॑म् । अच्छ॑ ॥३६.५॥
स्वर रहित मन्त्र
तं पृच्छन्ती वज्रहस्तं रथेष्ठामिन्द्रं वेपी वक्वरी यस्य नू गीः। तुविग्राभं तुविकूर्मिं रभोदां गातुमिषे नक्षते तुम्रमच्छ ॥
स्वर रहित पद पाठतम् । पृच्छन्ती । वज्रऽहस्तम् । रथेऽस्थम् । इन्द्रम् । वेपी । वक्वरी । यस्य । नु । गी: ॥ तुविऽग्राभम् । तुविऽकूर्मिम् । रभ:ऽदाम् । गातुम् । इषे । नक्षते । तुम्रम् । अच्छ ॥३६.५॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
मनुष्य के कर्तव्य का उपदेश।
पदार्थ
(यस्य) जिस [पुरुष] की (गीः) वाणी (नु) निश्चय करके (वेपी) हिलनेवाली [बे-रोक चलनेवाली] और (वक्वरी) बोलने की शक्तिवाली है, (तम्) उस (वज्रहस्तम्) वज्र [हथियार] हाथ में रखनेवाले (रथेष्ठाम्) रथ में बैठे हुए, (तुविग्राभम्) बहुतों को सहारा देनेवाले, (तुविकूर्मिम्) बहुत से काम करनेवाले, (रभोदाम्) वेगयुक्त बल देनेवाले, (गातुम्) वेदों के गानेवाले, (तुम्रम्) विघ्नों के मिटानेवाले (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले पुरुष] को (इषे) अन्न आदि के लिये (पृच्छन्ती) पूँछती हुई [स्त्री] (अच्छ) अच्छे प्रकार (नक्षते) प्राप्त होती है ॥॥
भावार्थ
ब्रह्मचारिणी कन्या भली-भाँति निश्चय करके शुभ गुणवाले ऐश्वर्यवान् पुरुष को विवाह के लिये स्वीकार करे ॥॥
टिप्पणी
−(तम्) पुरुषम् (पृच्छन्ती) जिज्ञासमाना (वज्रहस्तम्) आयुधपाणिम् (रथेष्ठाम्) रथारूढम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं पुरुषम् (वेपी) वेपृ कम्पने पचाद्यच्। गौरादित्वाद् ङीप्। कम्पनशीला। चेष्टायमाना (वक्वरी) वचेर्वनिप्। वनो र च। पा०४।१।७। ङीब्रेफौ। यद्वा, कॄगॄशॄदॄभ्यो वः। उ०१।१। वचेर्वप्रत्ययः, रो मत्वर्थे, ङीप्। न्यङ्क्वादीनां च। पा०७।३।३। इति बाहुलकात् कुत्त्वम्। वचनशक्तिमती (यस्य) पुरुषस्य (नु) निश्चयेन (गीः) वाक् (तुविग्राभम्) ग्रह उपादाने-अण् हस्य भः। बहूनां ग्रहीतारं सहायकम् (तुविकूर्मिम्) अर्त्तेरुच्च। उ०४।४४। डुकृञ् करणे-मिप्रत्ययः ऊच्च। बहुकर्माणम् (रभोदाम्) रभसो वेगयुक्तबलस्य दातारम् (गातुम्) कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च। उ०१।७३। वेदानां गायनं गायकम् (इषे) अन्नाद्याय दयानन्दभाष्ये-ऋक्०६।२२।। (नक्षते) प्राप्नोति। नक्षतिर्गतिकर्मा-निघ०२।१४ (तुम्रम्) तुमिराहननार्थः-सायणभाष्ये-ऋक्०३।०।१। सुसूधाञ्गृधिभ्यः क्रन्। उ०२।२४। इति क्रन् प्रत्ययः। विघ्नानां नाशकम् (अच्छ) सुष्ठु ॥
विषय
प्रभु की चर्चा व प्रभु की ओर
पदार्थ
१. (यस्य) = जिस स्तोता की (वेपी) = [वेप-कर्म] यागादि लक्ष्ण कर्मोंवाली-यज्ञशीला (वक्वरी) = प्रभु के गुणों का प्रवचन करनेवाली (गी:) = वाणी (नु) = निश्चय से (तं वजहस्तम्) = उस वन को हाथ में लिये हुए, (रथेष्ठाम्) = हमारे शरीर-रथों में स्थित (इन्द्रम्) = सर्वशक्तिमान् प्रभु को (पृच्छन्ती) = पूछती हुई होती है, यह स्तोता सदा (गातुम् इषे) = मार्ग को ही चाहता है-सदा सन्मार्ग पर चलने की ही कामना करता है। सदा प्रभु की ही चर्चा करता हुआ यह कुमार्गगामी नहीं होता। २. इसप्रकार सन्मार्ग पर चलता हुआ यह उस प्रभु को ही (अच्छ नक्षते) = आभिमुख्येन प्राप्त होता है जोकि (तुविनाभम्) = महान् ग्राहक हैं-सारे ही ब्रह्माण्ड को अपने अन्दर लिये हुए हैं। (तुविकूर्मिम्) = महान् कर्मोंवाले हैं। (रभोदाम्) = बल के दाता है तथा (तुमम्) = शत्रु के प्रति आक्रमण करनेवाले हैं।
भावार्थ
हम सदा प्रभु की ही चर्चा करें और सन्मार्ग पर चलते हुए प्रभु की ओर ही जाएँ।
भाषार्थ
(वेपी) उदात्तादि स्वरों की दृष्टि से सुरीले वेपनोंवाली, (वक्वरी) और यथार्थज्ञान का कथन करनेवाली (यस्य गीः) जिसकी वेदवाणी—(वज्रहस्तम्) न्यायवज्रधारी, (रथेष्ठाम्) शरीर-रथ तथा ब्रह्माण्ड-रथ में स्थित, (तुविग्राभम्) मजबूत पकड़वाले, (तुविकूर्मिम्) महती कृति शक्ति से सम्पन्न, (रभोदाम्) शक्ति प्रदाता, (गातुम्) वेदवाणी के उपदेष्टा, (तुम्रम्) तुमुल अर्थात् महान् (तम् इन्द्रम्) उस परमेश्वर के सम्बन्ध में (पृच्छन्ती) पूछती हुई, (इषे) प्रजाजनों के अभीष्टों के लिए (नक्षते) प्राप्त हुई है।
टिप्पणी
[तुविग्राभम्=संसार में ग्रह, उपग्रह, सूर्य नक्षत्र, तारागण, विना किसी अवलम्ब के महाकाश में नियत गतियाँ कर रहे हैं, और स्थान भ्रष्ट नहीं होते। इसका कारण यह है कि ये सब परमेश्वर की मजबूत पकड़ में हैं। रभोदाम्=रभस् (strength; आप्टे)+दा। पृच्छन्ती=जैसे कि मन्त्र ४ में “कस्ते भागः, किं वयः”—द्वारा परमेश्वर से प्रश्न किये हैं। इस प्रकार के प्रश्न वेदों में कई स्थानों में किये गये हैं। गातुम्=गायति सः गातुः (उणा০ कोष १.७३)। नक्षते=गतिकर्मा (निघं০ २.१४); गतेः त्रयोऽर्थाः ज्ञानम् गतिः, प्राप्तिश्च।]
विषय
ईश्वर स्तुति
भावार्थ
(यस्य) जिस विद्वान् की (वेषी) क्रिया शक्ति से युक्त, बलवती, (वक्वरी) ज्ञानोपदेश करने वाली (गीः) वाणी (तम्) उस (वज्रहस्तं) वज्र हाथ में लिये (रथेष्ठाम् इन्द्रम्) रथ पर स्थित सेनापति के समान ज्ञानवज्र हाथ में लिये, रसमें, परमानन्द में स्थित इस ऐश्वर्यवान् आत्मा के विषय में (पृच्छन्ती) प्रश्न करती हुई, जिज्ञासा करती हुई, (तुविग्राभम्) बहुत से लोकों का ग्रहण करने वाले, उनके वशीकर्त्ता, (तुविकूर्मिम्) बहुत से कर्मों के करने हारे, विश्वकर्मा (रभोदाम्) बलप्रद, ज्ञानप्रद इन्द्र की (गातुम्) स्तुति करना (इषे) चाहती है वही पुरुष (तुम्रम्) उस सर्वव्यापक को (अच्छ) भली प्रकार (नक्षते) प्राप्त करता है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाज ऋषिः। इन्द्रो देवता। त्रिष्टुभः। एकादशर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (4)
Subject
Indr a Devata
Meaning
If the voice and words of a person are vibrant with devotion and eloquent with enquiry in right earnest about Indra, lord of power, honour and excellence, wielder of the thunderbolt in hand, riding the chariot of life, strong with iron grasp, bold in action, giver of tempestuous strength and commander of cosmic force, then such a person wins the lord’s favour of dominion over land for food, energy and the happiness of his heart’s desire.
Translation
The learned man, whose always active powerful voice seeking the favour of Almighty who is the possesor of thunder (Vajrah) and who ıs present in the universe (Ratha) desires to invoke Him who is swift in grasping, swift in action and the giver of swift power attain Him who is the All-pervading.
Translation
The learned man, whose always active powerful voice seeking the favor of Almighty who is the possessor of thunder (Vajrah) and who is present in the universe (Ratha) desires to invoke Him who is swift in grasping, swift in action and the giver of swift power attain Him who is the All-pervading.
Translation
The self-same devotee, whose inquisitive, active and fluent faculty of speech wishes to sing the praises of that Mighty Lord, with the thunderbolt in His Hand, well-entrenched in the hearts of the blissful souls, Sustainer of innumerable worlds, and Doer of numerous deeds, attains well the Remover of all obstructions and handicaps.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
−(तम्) पुरुषम् (पृच्छन्ती) जिज्ञासमाना (वज्रहस्तम्) आयुधपाणिम् (रथेष्ठाम्) रथारूढम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं पुरुषम् (वेपी) वेपृ कम्पने पचाद्यच्। गौरादित्वाद् ङीप्। कम्पनशीला। चेष्टायमाना (वक्वरी) वचेर्वनिप्। वनो र च। पा०४।१।७। ङीब्रेफौ। यद्वा, कॄगॄशॄदॄभ्यो वः। उ०१।१। वचेर्वप्रत्ययः, रो मत्वर्थे, ङीप्। न्यङ्क्वादीनां च। पा०७।३।३। इति बाहुलकात् कुत्त्वम्। वचनशक्तिमती (यस्य) पुरुषस्य (नु) निश्चयेन (गीः) वाक् (तुविग्राभम्) ग्रह उपादाने-अण् हस्य भः। बहूनां ग्रहीतारं सहायकम् (तुविकूर्मिम्) अर्त्तेरुच्च। उ०४।४४। डुकृञ् करणे-मिप्रत्ययः ऊच्च। बहुकर्माणम् (रभोदाम्) रभसो वेगयुक्तबलस्य दातारम् (गातुम्) कमिमनिजनिगाभायाहिभ्यश्च। उ०१।७३। वेदानां गायनं गायकम् (इषे) अन्नाद्याय दयानन्दभाष्ये-ऋक्०६।२२।। (नक्षते) प्राप्नोति। नक्षतिर्गतिकर्मा-निघ०२।१४ (तुम्रम्) तुमिराहननार्थः-सायणभाष्ये-ऋक्०३।०।१। सुसूधाञ्गृधिभ्यः क्रन्। उ०२।२४। इति क्रन् प्रत्ययः। विघ्नानां नाशकम् (अच्छ) सुष्ठु ॥
बंगाली (2)
मन्त्र विषय
মনুষ্যকর্তব্যোপদেশঃ
भाषार्थ
(যস্য) যে [পুরুষের] (গীঃ) বাণী (নু) নিশ্চিতরূপে (বেপী) কম্পনশীল [অপ্রতিরোধ্য চলমান] এবং (বক্বরী) বাকশক্তিযুক্ত, (তম্) সেই (বজ্রহস্তম্) বজ্র [অস্ত্র] হাতে ধারণকারী (রথেষ্ঠাম্) রথারূঢ়, (তুবিগ্রাভম্) অনেককে সহায়তাকারী, (তুবিকূর্মিম্) বহু কর্মকারী, (রভোদাম্) বেগযুক্ত শক্তি প্রদানকারী, (গাতুম্) বেদ গানকারী/গায়ক, (তুম্রম্) বিঘ্ন নাশকারী (ইন্দ্রম্) ইন্দ্র [পরম ঐশ্বর্যবান পুরুষকে] (ইষে) অন্নাদির জন্য (পৃচ্ছন্তী) জিজ্ঞাসমান [স্ত্রী] (অচ্ছ) উত্তমরূপে (নক্ষতে) প্রাপ্ত হয় ॥৫॥
भावार्थ
ব্রহ্মচারিণী কন্যা ভালোভাবে নিশ্চয়ই শুভ গুণবান্ ঐশ্বর্যবান্ পুরুষকে বিবাহের জন্য স্বীকার করে ॥৫॥
भाषार्थ
(বেপী) উদাত্তাদি স্বর-সমূহের দৃষ্টিতে সুর কম্পনশীল, (বক্বরী) এবং যথার্থজ্ঞানের কথনকারী/নির্দেশক (যস্য গীঃ) যার বেদবাণী—(বজ্রহস্তম্) ন্যায়বজ্রধারী, (রথেষ্ঠাম্) শরীর-রথ তথা ব্রহ্মাণ্ড-রথে স্থিত, (তুবিগ্রাভম্) মজবূত বন্ধনযুক্ত, (তুবিকূর্মিম্) মহতী কৃতি শক্তি দ্বারা সম্পন্ন, (রভোদাম্) শক্তি প্রদাতা, (গাতুম্) বেদবাণীর উপদেষ্টা, (তুম্রম্) তুমুল অর্থাৎ মহান্ (তম্ ইন্দ্রম্) সেই পরমেশ্বরের বিষয়ে (পৃচ্ছন্তী) জিজ্ঞেস করে, (ইষে) প্রজাদের অভীষ্টের জন্য (নক্ষতে) প্রাপ্ত হয়েছে।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal