English
ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 117/ मन्त्र 1
न वा उ॑ दे॒वाः क्षुध॒मिद्व॒धं द॑दुरु॒ताशि॑त॒मुप॑ गच्छन्ति मृ॒त्यव॑: । उ॒तो र॒यिः पृ॑ण॒तो नोप॑ दस्यत्यु॒तापृ॑णन्मर्डि॒तारं॒ न वि॑न्दते ॥
स्वर सहित पद पाठन । वै । ऊँ॒ इति॑ । दे॒वाः । क्षुध॑म् । इत् । व॒धम् । द॒दुः॒ । उ॒त । आशि॑तम् । उप॑ । ग॒च्छ॒न्ति॒ । मृ॒त्यवः॑ । उ॒तो इति॑ । र॒यिः । पृ॒ण॒तः । न । उप॑ । द॒स्य॒ति॒ । उ॒त । अपृ॑णन् । म॒र्डि॒तार॑म् । न । वि॒न्द॒ते॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
न वा उ देवाः क्षुधमिद्वधं ददुरुताशितमुप गच्छन्ति मृत्यव: । उतो रयिः पृणतो नोप दस्यत्युतापृणन्मर्डितारं न विन्दते ॥
स्वर रहित पद पाठन । वै । ऊँ इति । देवाः । क्षुधम् । इत् । वधम् । ददुः । उत । आशितम् । उप । गच्छन्ति । मृत्यवः । उतो इति । रयिः । पृणतः । न । उप । दस्यति । उत । अपृणन् । मर्डितारम् । न । विन्दते ॥ १०.११७.१
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 117; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 22; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 22; मन्त्र » 1
मन्त्रार्थ -
(देवाः क्षुधम्-इत्-वधं न चै-उददुः) विद्वानों ने भूख को ही निश्चय से वध-नाश नहीं धारण किया-माना। क्योंकि (आशितम्-उत मृत्यवः-उपगच्छन्ति) खा चुके हुए-भरे पेट वाले मनुष्य के पास भी मृत्युएं जाती हैं अपितु नाना रूप में प्राप्त होती हैं (उत-उ) तथा च तृप्त करते हुए (पूर्णतः) दूसरे को निज अन्न धन आदि से तृप्त का (रयिः-न-उपदस्यति) अन्न धन आदि क्षीण नहीं होता (उत) अपितु (पृणन् मर्डितारं न विन्दते) दूसरे की तृप्ति बुभुक्षाशान्ति न करता हुआ जन सुख देने वाले परमात्मा को प्राप्त नहीं करता ॥१॥
टिप्पणी -
दण्डो ददतेर्धारयतिकर्मणः - अक्रूरो ददते मणिम्” ( निरु० २।२ )
विशेष - ऋषिः- भिक्षुः परमात्म सत्सङ्ग का भिक्षु गौणरूप में अन्न का भी भिक्षु परमात्मसत्सङ्गार्थ ही भिक्षु [(अन्न का भिक्षु)] देवता- धनान्नदान प्रशंसा, इन्द्रश्च (धनान्नदान की प्रशंसा और भिक्षाचर्या में अभीष्ट परमात्मा)
इस भाष्य को एडिट करें