अन्वयः - हे मनुष्या! यथाऽहं सवितुर्देवस्य परमात्मनः प्रसवे सवितृमण्डलस्य प्रकाशे चाश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां यमिमं यज्ञं संवपामि। तथैव त्वा तं यूयमपि संवपत। यथैतस्मिन् प्रसवे प्रकाशे चौषधीभिराप ओषधयो रसेन। जगतीभी [रेवती] रेवत्यश्च संपृच्यन्ते। यथा च मधुमतीभिः [मधुमतीः] मधुमत्यः संपृच्यन्ते। तथैवौषधीभिरोषधय ओषधयो रसेन जगतीभिः सह रेवत्यश्चास्माभिः संपृच्यन्ताम्। एवं मधुमतीभिः सह मधुमत्यो नित्यं संपृच्यन्ताम्॥२१॥

पदार्थः -
(देवस्य) विधातुरीश्वरस्य द्योतकस्य सूर्य्यस्य वा (त्वा) तं त्रिविधं यज्ञम् (सवितुः) सवति सकलैश्वर्य्यं जनयति तस्य (प्रसवे) उत्पादितेऽस्मिन् संसारे (अश्विनोः) प्रकाशभूम्योः। द्यावापृथिव्यावित्येके। (निरु॰१२।१) (बाहुभ्याम्) तेजोदृढत्वाभ्याम् (पूष्णः) पुष्टिकर्त्तुर्वायोः। पूषेति पदनामसु पठितम्। (निघं॰५।६) अनेन पुष्टिहेतुर्गृह्यते (हस्ताभ्याम्) प्राणापानाभ्याम् (सम्) सम्यगर्थे (वपामि) विस्तारयामि (सम्) संमेलने। समित्येकीभावं प्राह। (निरु॰१।३) (आपः) जलानि। आप इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰१।१२) (ओषधीभिः) यवादिभिः। ओषधयः ओषद् धयन्तीति वौषत्येना धयन्तीति वा दोषं धयन्तीति वा॥ निरु॰९।२७। (सम्) सम्यगर्थे (ओषधयः) यवादयः। ओषध्यः फलपाकान्ता बहुपुष्पफलोपगाः। (मनुस्मृतौ अष्टा॰ १।श्लो॰ ४६) (रसेन) सारेणार्द्रेणानन्दकारकेण (सम्) प्रशंसार्थे (रेवतीः) रेवत्य आपः। अत्र सुपां सुलुग्॰ [अष्टा॰७.१.३९] इति पूर्वसवर्णादेशः (जगतीभिः) उत्तमाभिरोषधीभिः (पृच्यन्ताम्) मेल्यन्ताम्। पृच्यन्ते वा (सम्) श्रैष्ठ्ये (मधुमतीः) मधुः प्रशस्तो रसो विद्यते यासु ता मधुमत्य आपः। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। सुपां सुलुग् [अष्टा॰७.१.३९] इति पूर्वसवर्णादेशश्च (मधुमतीभिः) मधुर्बहुविधो रसो वर्त्तते यासु ताभिरोषधीभिः। अत्र भूमार्थे मतुप् (पृच्यन्ताम्) युक्त्या वैद्यकशिल्पशास्त्ररीत्या मेल्यन्ताम्॥ अयं मन्त्रः (शत॰१।१।६।१-२) व्याख्यातः॥२१॥

भावार्थः - अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। विद्वद्भिर्मनुष्यैरीश्वरोत्पादिते सूर्य्यप्रकाशितेऽस्मिन् जगति बहुविधानां संप्रयोक्तव्यानां द्रव्याणां संप्रयोक्तुमर्हैर्बहुविधैर्द्रव्यैः सह संमेलनेन त्रिविधो यज्ञो नित्यमनुष्ठेयः। यथा जलं स्वरसेनौषधीर्वर्धयति, ता उत्तमरसयोगाद् रोगनाशकत्वेन सुखदायिन्यो भवन्ति, यथेश्वरः कारणात् कार्य्यं यथावद् रचयति, सूर्य्यः सर्वं जगत् प्रकाश्य सततं रसं भित्त्वा पृथिव्याद्याकर्षति, वायुश्च धारयित्वा पुष्णाति तथैवाऽस्माभिरपि यथावत् संस्कृतैः संप्रयोजितैर्द्रव्यैर्विद्वत्सङ्गविद्योन्नितिर्होमशिल्पाख्यैर्यज्ञैर्वायुवृष्टिजलशुद्धयश्च सदैव कार्य्या इति॥२१॥