English
ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 95/ मन्त्र 2
एका॑चेत॒त्सर॑स्वती न॒दीनां॒ शुचि॑र्य॒ती गि॒रिभ्य॒ आ स॑मु॒द्रात् । रा॒यश्चेत॑न्ती॒ भुव॑नस्य॒ भूरे॑र्घृ॒तं पयो॑ दुदुहे॒ नाहु॑षाय ॥
स्वर सहित पद पाठएका॑ । अ॒चे॒त॒त् । सर॑स्वती । न॒दीना॑म् । शुचिः॑ । य॒ती । गि॒रिऽभ्यः॑ । आ । स॒मु॒द्रात् । रा॒यः । चेत॑न्ती । भुव॑नस्य । भूरेः॑ । घृ॒तम् । पयः॑ । दु॒दु॒हे॒ । नाहु॑षाय ॥
स्वर रहित मन्त्र
एकाचेतत्सरस्वती नदीनां शुचिर्यती गिरिभ्य आ समुद्रात् । रायश्चेतन्ती भुवनस्य भूरेर्घृतं पयो दुदुहे नाहुषाय ॥
स्वर रहित पद पाठएका । अचेतत् । सरस्वती । नदीनाम् । शुचिः । यती । गिरिऽभ्यः । आ । समुद्रात् । रायः । चेतन्ती । भुवनस्य । भूरेः । घृतम् । पयः । दुदुहे । नाहुषाय ॥ ७.९५.२
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 95; मन्त्र » 2
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 19; मन्त्र » 2
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 19; मन्त्र » 2
भावार्थ - परमात्मा उपदेश करतो, की हे माणसांनो या भौतिक नद्या केवळ सांसारिक धन, सुखदायक जल व दुग्ध इत्यादी पदार्थ देतात व विद्यारूपी सरस्वती आध्यात्मिक धन व ऐश्वर्य देणारी असते. पुष्कळशा टीकाकारांनी या मंत्राचे अर्थ या प्रकारे केलेले आहेत. सरस्वती नदी नहुष राजाच्या यज्ञासाठी या जगात अवतरली आहे. अर्थात्, ज्या प्रकारे हा जनप्रवाद आहे की भगीरथाच्या तप करण्याने भागीरथी गंगा निघालेली आहे हाही याच प्रकारचा अर्थवाद आहे. कारण जर तीही भागीरथीप्रमाणे आलेली आहे, तर तिचे नाव नाहुषी असावयास हवे. याप्रमाणे अनेक कल्पित कथा अज्ञानाच्या काळात वेदार्थामध्ये प्रक्षिप्त आहेत. ज्या वेदामध्ये मुळीच नाहीत. कारण नहुष शब्दाची व्युत्पत्ती या प्रकारे आहे, ‘नह्मति कर्मसु इति नहुषस्तदपत्यं नाहुष:’ यामुळे ‘नाहुष’ शब्दाचा अर्थ येथे माणसाचे संतान आहे. राजा विशेष नव्हे. यामुळेच निरुक्तकार म्हणतो वेदात शब्द यौगिक व योगरूढ आहेत. केवढ रूढ नाहीत. या गोष्टीला सायणनेही मान्य केले आहे. तरीही राजा विशेष मानून एक कल्पित कथा रचलेली आहे. ॥२॥
इस भाष्य को एडिट करें