ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 161/ मन्त्र 2
ऋषिः - यक्ष्मनाशनः प्राजापत्यः
देवता - राजयक्ष्मघ्नम्
छन्दः - त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
यदि॑ क्षि॒तायु॒र्यदि॑ वा॒ परे॑तो॒ यदि॑ मृ॒त्योर॑न्ति॒कं नी॑त ए॒व । तमा ह॑रामि॒ निॠ॑तेरु॒पस्था॒दस्पा॑र्षमेनं श॒तशा॑रदाय ॥
स्वर सहित पद पाठयदि॑ । क्षि॒तऽआ॑युः । यदि॑ । वा॒ । परा॑ऽइतः । यदि॑ । मृ॒त्योः । अ॒न्ति॒कम् । निऽइ॑तः । ए॒व । तम् । आ । ह॒रा॒मि॒ । निःऽऋ॑तेः । उ॒पऽस्था॑त् । अस्पा॑र्षम् । ए॒न॒म् । श॒तऽशा॑रदाय ॥
स्वर रहित मन्त्र
यदि क्षितायुर्यदि वा परेतो यदि मृत्योरन्तिकं नीत एव । तमा हरामि निॠतेरुपस्थादस्पार्षमेनं शतशारदाय ॥
स्वर रहित पद पाठयदि । क्षितऽआयुः । यदि । वा । पराऽइतः । यदि । मृत्योः । अन्तिकम् । निऽइतः । एव । तम् । आ । हरामि । निःऽऋतेः । उपऽस्थात् । अस्पार्षम् । एनम् । शतऽशारदाय ॥ १०.१६१.२
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 161; मन्त्र » 2
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 19; मन्त्र » 2
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 19; मन्त्र » 2
विषय - निरृति की गोद से बाहिर
पदार्थ -
[१] (यदि) = यदि (क्षितायुः) - यह रुग्ण पुरुष क्षीण आयुष्यवाला हो गया है। (यदि वा) = अथवा (परेत:) = [परा इतः] रोग में बहुत दूर पहुँच गया है। यदि अगर (मृत्योः) = मृत्यु के (अन्तिकम्) = समीप (एव) = ही (नीतः) = प्राप्त कराया गया है, तो भी (तम्) = उसको (निर्ऋते:) = दुर्गति की (उपस्थात्) = गोद से (आहरामि) = बाहर ले आता हूँ। वस्तुतः गतमन्त्र में वर्णित अग्निहोत्र के द्वारा मैं इसे तीव्रतम रोगों से भी मुक्त करता हूँ। [२] इस प्रकार रोगमुक्त करके (एनम्) = इसको (शतशारदाय) = पूरे शतवर्ष के जीवन के लिये (अस्पार्षम्) = [स्पृ] बलयुक्त करता हूँ । अग्निहोत्र के द्वारा इसे [क] रोगों से मुक्त करता हूँ और [ख] बल से युक्त करता हूँ।
भावार्थ - भावार्थं - अग्निहोत्र के द्वारा तीव्रतम रोगों से भी मुक्ति सम्भव है।
इस भाष्य को एडिट करें