यजुर्वेद - अध्याय 40/ मन्त्र 4
ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः
देवता - ब्रह्म देवता
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
3
अने॑ज॒देकं॒ मन॑सो॒ जवी॑यो॒ नैन॑द्दे॒वाऽआ॑प्नुव॒न् पूर्व॒मर्ष॑त्।तद्धाव॑तो॒ऽन्यानत्ये॑ति॒ तिष्ठ॒त्तस्मि॑न्न॒पो मा॑त॒रिश्वा॑ दधाति॥४॥
स्वर सहित पद पाठअने॑जत्। एक॑म्। मन॑सः। जवी॑यः। न। ए॒न॒त्। दे॒वाः। आ॒प्नु॒व॒न्। पूर्व॑म्। अर्ष॑त् ॥ तत्। धाव॑तः। अ॒न्यान्। अति॑। ए॒ति॒। तिष्ठ॑त्। तस्मि॑न्। अ॒पः। मा॒त॒रिश्वा॑। द॒धा॒ति॒ ॥४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अनेजदेकम्मनसो जवीयो नैनद्देवाऽआप्नुवन्पूर्वमर्शत् । तद्धावतोन्यानत्येति तिष्ठत्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति ॥
स्वर रहित पद पाठ
अनेजत्। एकम्। मनसः। जवीयः। न। एनत्। देवाः। आप्नुवन्। पूर्वम्। अर्षत्॥ तत्। धावतः। अन्यान्। अति। एति। तिष्ठत्। तस्मिन्। अपः। मातरिश्वा। दधाति॥४॥
विषय - आत्मा का स्वरूप ।
भावार्थ -
( अनेजत्) अपनी अवस्था से कभी च्युत न होने वाला, परिणामरहित, ( एकम् ) अद्वितीय, (मनसः जवीयः) मन से भी अधिक वेगवान् ब्रह्म है । (पूर्वम् ) सबके पूर्व सबसे आगे, (अर्पत्) गति करते हुए (एनत् ) उसको (देवा:) पृथिवी आदि तत्व और चक्षु आदि इन्द्रियगण ( न आप्नुवन् ) नहीं प्राप्त होते । ( तत् ) वह पर-ब्रह्म ( तिष्ठत् ) अपने स्वरूप में स्थित, कूटस्थ स्थिर होकर भी (धावतः) विषयों के प्रति जाते हुए ( अन्यान् ) अपने से भिन्न अन्य मन आदि इन्द्रियों को (अतिएति ) लांघ जाता है उनकी पहुँच से परे रहता है | ( तस्मिन् ) उस सर्वव्यापक में ही (मातरिश्वा ) अन्तरिक्ष में गति करने वाला वायु और उसके समान जीव भी (अप) कर्म (दधाति) करता है । (२) राष्ट्रपक्ष मैं — उस आत्मा के आश्रय पर ( मातरिश्वा ) प्राण गति करता है ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - बह्म । निचृत् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal