साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 190/ मन्त्र 1
ऋषिः - अघमर्षणो माधुच्छन्दसः
देवता - भाववृत्तम्
छन्दः - विराडनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
ऋ॒तं च॑ स॒त्यं चा॒भी॑द्धा॒त्तप॒सोऽध्य॑जायत । ततो॒ रात्र्य॑जायत॒ तत॑: समु॒द्रो अ॑र्ण॒वः ॥
स्वर सहित पद पाठऋ॒तम् । च॒ । स॒त्यम् । च॒ । अ॒भी॑द्धात् । तप॑सः । अधि॑ । अ॒जा॒य॒त॒ । ततः॑ । रात्री॑ । अ॒जा॒य॒त॒ । ततः॑ । स॒मु॒द्रः । अ॒र्ण॒वः ॥
स्वर रहित मन्त्र
ऋतं च सत्यं चाभीद्धात्तपसोऽध्यजायत । ततो रात्र्यजायत तत: समुद्रो अर्णवः ॥
स्वर रहित पद पाठऋतम् । च । सत्यम् । च । अभीद्धात् । तपसः । अधि । अजायत । ततः । रात्री । अजायत । ततः । समुद्रः । अर्णवः ॥ १०.१९०.१
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 190; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 48; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 48; मन्त्र » 1
विषय - भाववृत्त। अघमर्षण सूक्त। तप से ऋत, सत्य की उत्पत्ति। उससे जगत् का प्रादुर्भाव। प्रभु का अनादि प्रवाहयुक्त जगत्सर्ग
भावार्थ -
(अभीद्धात् तपसः) सब ओर से प्रकाशमान ‘तप’ से (ऋतं च सत्यं च भजायत) ऋत और सत्य भी प्रकट हुआ। (ततः रात्री अजायत) उसीसे रात्रि उत्पन्न होती है। (ततः) उस तप से ही (अर्णवः समुद्रः) यह जल से युक्त महान् समुद्र और सूक्ष्म जलों से व्याप्त आकाश प्रकट हुआ।
टिप्पणी -
‘ऋतं’—ऋतमिति सत्य नाम। ऋतं मानसं यथार्थसंकल्पनं, सत्यं वाचिकं यथार्थभाषणं चकराद्-यदपि शास्त्रीयं धर्मजातं समुच्चीयते॥ सा०॥ ‘तपः’ पुरा सृष्ट्यर्थं कृतं तपः (सा०)
‘समुद्रः’—समुद्रशब्दोऽन्तरिक्षोदध्योः साधारणः। सा०।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिरघमर्षणो माधुच्छन्दसः। देवता—भाववृत्तम्॥ छन्दः– १ विराडनुष्टुप्। २ अनुष्टुप्। ३ पादनिचृदनुष्टुप्॥
इस भाष्य को एडिट करें