ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 30/ मन्त्र 2
ऋषिः - कवष ऐलूषः
देवता - आप अपान्नपाद्वा
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अध्व॑र्यवो ह॒विष्म॑न्तो॒ हि भू॒ताच्छा॒प इ॑तोश॒तीरु॑शन्तः । अव॒ याश्चष्टे॑ अरु॒णः सु॑प॒र्णस्तमास्य॑ध्वमू॒र्मिम॒द्या सु॑हस्ताः ॥
स्वर सहित पद पाठअध्व॑र्यवः । ह॒विष्म॑न्तः । हि । भू॒त । अच्छ॑ । अ॒पः । इ॒त॒ । उ॒श॒तीः । उ॒श॒न्तः॒ । अव॑ । याः । चष्टे॑ । अ॒रु॒णः । सु॒ऽप॒र्णः । तम् । आ । अ॒स्य॒ध्व॒म् । ऊ॒र्मिम् । अ॒द्य । सु॒ऽह॒स्ताः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अध्वर्यवो हविष्मन्तो हि भूताच्छाप इतोशतीरुशन्तः । अव याश्चष्टे अरुणः सुपर्णस्तमास्यध्वमूर्मिमद्या सुहस्ताः ॥
स्वर रहित पद पाठअध्वर्यवः । हविष्मन्तः । हि । भूत । अच्छ । अपः । इत । उशतीः । उशन्तः । अव । याः । चष्टे । अरुणः । सुऽपर्णः । तम् । आ । अस्यध्वम् । ऊर्मिम् । अद्य । सुऽहस्ताः ॥ १०.३०.२
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 30; मन्त्र » 2
अष्टक » 7; अध्याय » 7; वर्ग » 24; मन्त्र » 2
अष्टक » 7; अध्याय » 7; वर्ग » 24; मन्त्र » 2
विषय - परस्पर मिलाकर गृहस्थ बनाने का उपदेश। उन्नत का आश्रय लेकर प्रबल शत्रुओं का नाश करने का उपदेश।
भावार्थ -
हे (अध्वर्यवः) हिंसारहित यज्ञ की इच्छा करने वा अपने नाश की इच्छा न करने वाले लोगो ! आप लोग (हविष्मन्तः हि भूत) उत्तम अन्न हविष से सम्पन्न होवो। स्वयं (उशन्तः) नाना काम्य सुखों की कामना करते हुए (उशतीः) उसी प्रकार के सुखों वा तुमको चाहने वाली (अपः) आप्त पत्नियों को (अच्छ इत) प्राप्त करो। (अरुणः) कान्तिमान्, तेजस्वी (सु-पर्णः) उत्तम पालक, वा उत्तम रथादि साधनों वाला, (याः अव चष्टे) जिनको विनय या प्रेम से देखता है, है (सु-हस्ताः) उत्तम क्रियाकुशल पुरुषो ! (अद्य) आज (तम् ऊर्मिम्) उस तरंग के समान उन्नत पुरुष को लक्ष्य कर उनके साथ मिल कर (आ अस्यध्वम्) हवि आदि का आहुति द्वारा प्रक्षेप करो।
समान गुण कर्म स्वभाव तथा परस्पर प्रीति युक्त स्त्री पुरुषों को मिला कर गृहस्थ बनावें। राजा के पक्ष में—जो वीर बाज़ के तुल्य आक्रान्ता (याः) जिन शत्रु सेनाओं को (अव चष्ट) तिरस्कारबुद्धि से देखे (तम् ऊर्मिम् आ) उस उन्नत पुरुष का आश्रय लेकर (ताः अस्यध्वम्) उन पर शस्त्रादि प्रक्षेप करें, उन शत्रु सेनाओं को मार गिरावें।
टिप्पणी -
अपः इति दारावत् बहुवचनम्।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - कवष ऐलूष ऋषिः॥ देवताः- आप अपान्नपाद्वा ॥ छन्दः— १, ३, ९, ११, १२, १५ निचृत् त्रिष्टुप्। २, ४, ६, ८, १४ विराट् त्रिष्टुप्। ५, ७, १०, १३ त्रिष्टुप्। पञ्चदशर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें