ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 87/ मन्त्र 4
स च॑क्रमे मह॒तो निरु॑रुक्र॒मः स॑मा॒नस्मा॒त्सद॑स एव॒याम॑रुत्। य॒दायु॑क्त॒ त्मना॒ स्वादधि॒ ष्णुभि॒र्विष्प॑र्धसो॒ विम॑हसो॒ जिगा॑ति॒ शेवृ॑धो॒ नृभिः॑ ॥४॥
स्वर सहित पद पाठसः । च॒क्र॒मे॒ । म॒ह॒तः । निः । उ॒रु॒ऽकृअ॒मः । स॒मा॒नस्मा॑त् । सद॑सः । ए॒व॒याम॑रुत् । य॒दा । अयु॑क्त । त्मना॑ । स्वात् । अधि॑ । स्नुऽभिः॑ । विऽस्प॑र्धसः । विऽम॑हसः । जिगा॑ति । शेऽवृ॑धः । नृऽभिः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स चक्रमे महतो निरुरुक्रमः समानस्मात्सदस एवयामरुत्। यदायुक्त त्मना स्वादधि ष्णुभिर्विष्पर्धसो विमहसो जिगाति शेवृधो नृभिः ॥४॥
स्वर रहित पद पाठसः। चक्रमे। महतः। निः। उरुऽक्रमः। समानस्मात्। सदसः। एवयामरुत्। यदा। अयुक्त। त्मना। स्वात्। अधि। स्नुऽभिः। विऽस्पर्धसः। विऽमहसः। जिगाति। शेऽवृधः। नृऽभिः ॥४॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 87; मन्त्र » 4
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 33; मन्त्र » 4
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 33; मन्त्र » 4
विषय - सेनापति का वर्णन ।
भावार्थ -
भा० – सेनापति का वर्णन ( सः उरुक्रमः ) वह महान् पराक्रमी ( एवयामरुत्) गमन साधन रथों से जाने वाले शत्रुमारक, बलवान् पुरुषों का सेनापति ( समानस्मात् सदसः ) समान, अनुरूप, अपने महागृह से ( निश्चक्रमे ) निष्क्रमण करता है । वह ( शेवृधः ) सुख बढ़ाने वाले ( विष्पर्धसः ) विशेष स्पर्धा से युक्त ( विमहसः ) विशेष महान् सामर्थ्य वाले पुरुषों को अश्वों के समान ( त्मना ) अपने बल से ( यदा ) जब ( अधि अयुक्त ) उनको अध्यक्ष रूप से नियुक्त करता है तब वह ( स्नुभिः ) उन अभिषिक्त (नृभिः ) नायकों से ( जिगाति ) विजय प्राप्त करता है । ( २ ) इसी प्रकार बालक निष्क्रमण काल में अपने अल्प प्राणों को वश करे ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - एवयामरुद्रात्रेय ऋषिः । मरुतो देवताः ॥ छन्द:- १ अति जगती । २, ८ स्वराड् जगती। ३, ६, ७ भुरिग् जगती । ४ निचृज्जगती । ५, ९ विराड् जगती॥ नवर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें