ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 84/ मन्त्र 2
ऋषिः - गोतमो राहूगणः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - विराडनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
इन्द्र॒मिद्धरी॑ वह॒तोऽप्र॑तिधृष्टशवसम्। ऋषी॑णां च स्तु॒तीरुप॑ य॒ज्ञं च॒ मानु॑षाणाम् ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑म् । इत् । हरी॑ । व॒ह॒तः॒ । अप्र॑तिधृष्टऽशवसम् । ऋषी॑णाम् । च॒ । स्तु॒तीः । उप॑ । य॒ज्ञम् । च॒ । मानु॑षाणाम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रमिद्धरी वहतोऽप्रतिधृष्टशवसम्। ऋषीणां च स्तुतीरुप यज्ञं च मानुषाणाम् ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रम्। इत्। हरी। वहतः। अप्रतिधृष्टऽशवसम्। ऋषीणाम्। च। स्तुतीः। उप। यज्ञम्। च। मानुषाणाम् ॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 84; मन्त्र » 2
अष्टक » 1; अध्याय » 6; वर्ग » 5; मन्त्र » 2
अष्टक » 1; अध्याय » 6; वर्ग » 5; मन्त्र » 2
विषय - विषय (भाषा)- फिर उस राजा या सेनापति का सत्कार किस प्रकार करे, इस विषय को इस मन्त्र में कहा है ॥
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः - सन्धिच्छेदसहितोऽन्वयः- हे मनुष्या ! यूयं यम् अप्रतिधृष्टशवसम् ऋषीणां स्तुतीः प्राप्तं महाशुभ गुण सम्पन्नं च मानुषाणाम् अन्येषां प्राणिनां च विद्यादानसंरक्षणाख्यं यज्ञं पालयन्तम् इन्द्रं हरी उप वहतः तम् इत् सदा स्वीकुरुत ॥२॥
पदार्थ -
पदार्थः- हे (मनुष्याः)= मनुष्यों ! (यूयम्)=तुम सब, (यम्)=जिस, (अप्रतिधृष्टशवसम्) न प्रतिधृष्यते शवो बलं यस्य तम्= दुर्दमनीय, (ऋषीणाम्) मन्त्रार्थविदाम्=मन्त्रों के अर्थों के ज्ञाता की, (स्तुतीः) प्रशंसाः=प्रशंसा को, (प्राप्तम्)= प्राप्त किये हुए, (महाशुभ)=बहुत शुभ, (गुण)= गुणों से, (सम्पन्नम्)=परिपूर्ण, (च) समुच्चये=और, (मानुषाणाम्) मानवानाम्=मनुष्यों के और, (अन्येषाम्)=अन्य, (प्राणिनाम्)= प्राणियों के, (च) समुच्चये=और, (विद्यादानसंरक्षणाख्यम्)= विद्या, दान और संरक्षण नाम से कहे जानेवाले, (यज्ञम्) सर्वैः सङ्गमनीयम्=सबके द्वारा संगति किये जाने योग्य, (पालयन्तम्) =रक्षा करता हुआ, (इन्द्रम्) प्रजासेनापतिम्=राजा और सेनापति, (हरी) दुःखहरणशीलौ=दुःखों को दूर करने के स्वभाववाला, (उप) सामीप्ये =निकट से, (वहतः) प्राप्नुतः=प्राप्त होते हुए, (तम्) =उसको, (इत्) एव= ही, (सदा)= सदा, (स्वीकुरुत)=स्वीकार करो ॥२॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद - महर्षिकृत भावार्थ का अनुवादक-कृत भाषानुवाद- प्रशंसित और उत्तम कार्यों को किये हुए पुरुषों के विना प्राणियों को सुख प्राप्त नहीं हो सकता है। उत्तम क्रियाओं के विना चक्रवर्त्तिराज्य आदि की प्राप्ति और रक्षा नहीं हो सकते हैं, इसलिये सबको इसका सदा कार्यान्वित करना चाहिए ॥२॥
विशेष -
अनुवादक की टिप्पणी-
चक्रवर्त्ति राज्य- चक्रवर्त्ति राज्य को ऋग्वेद के मन्त्र संख्या ०१.४८.०१ में परिभाषित किया गया है।
पदार्थान्वयः(म.द.स.) - पदार्थान्वयः(म.द.स.)- हे (मनुष्याः) मनुष्यों ! (यूयम्) तुम सब (यम्) जिस (अप्रतिधृष्टशवसम्) दुर्दमनीय, (ऋषीणाम्) वेद के मन्त्रों के अर्थों के ज्ञाता, (स्तुतीः) प्रशंसा को (प्राप्तम्) प्राप्त किये हुए, (महाशुभ) बहुत शुभ (गुण) गुणों से (सम्पन्नम्) परिपूर्ण (च) और (मानुषाणाम्) मनुष्यों के व (अन्येषाम्) अन्य (प्राणिनाम्) प्राणियों के लिये (विद्यादानसंरक्षणाख्यम्) विद्या, दान और संरक्षण देनेवाला, (यज्ञम्) सबके द्वारा संगति किये जाने योग्य और (पालयन्तम्) रक्षा करता हुआ (इन्द्रम्) राजा या सेनापति (हरी) दुःखों को दूर करने के स्वभाववाला और (उप) निकट से (वहतः) प्राप्त होता है, (तम्) उसको (इत्) ही (सदा) सदा (स्वीकुरुत) [राजा या सेनापति] स्वीकार करो ॥२॥
संस्कृत भाग - इन्द्र॑म् । इत् । हरी॑ । व॒ह॒तः॒ । अप्र॑तिधृष्टऽशवसम् । ऋषी॑णाम् । च॒ । स्तु॒तीः । उप॑ । य॒ज्ञम् । च॒ । मानु॑षाणाम् ॥ विषयः- पुनस्तं कथं सत्कुर्युरित्युपदिश्यते ॥ भावार्थः(महर्षिकृतः)- नहि प्रशंसितपुरुषैः सत्कृतैरधिष्ठातृभिर्विना प्राणिनां सुखं भवितुं शक्यम्। न खलु सत्क्रियया विना चक्रवर्त्तिराज्यादिप्राप्तिरक्षणे च भवितुं शक्येते तस्मात् सर्वैरेतत्सर्वदाऽनुष्ठेयम् ॥२॥
इस भाष्य को एडिट करें