Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 1 के सूक्त 9 के मन्त्र
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 9/ मन्त्र 2
    ऋषिः - मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः देवता - इन्द्र: छन्दः - गायत्री स्वरः - षड्जः

    एमे॑नं सृजता सु॒ते म॒न्दिमिन्द्रा॑य म॒न्दिने॑। चक्रिं॒ विश्वा॑नि॒ चक्र॑ये॥

    स्वर सहित पद पाठ

    आ । ई॒म् । ए॒न॒म् । सृ॒ज॒त॒ । सु॒ते । म॒न्दिम् । इन्द्रा॑य । म॒न्दिने॑ । चक्रि॑म् । विश्वा॑नि । चक्र॑ये ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    एमेनं सृजता सुते मन्दिमिन्द्राय मन्दिने। चक्रिं विश्वानि चक्रये॥

    स्वर रहित पद पाठ

    आ। ईम्। एनम्। सृजत। सुते। मन्दिम्। इन्द्राय। मन्दिने। चक्रिम्। विश्वानि। चक्रये॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 9; मन्त्र » 2
    अष्टक » 1; अध्याय » 1; वर्ग » 17; मन्त्र » 2

    सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः -

    हे विद्वांसः ! सुत उत्पन्ने अस्मिन् पदार्थसमूहे जगति विश्वानि कार्य्याणि कर्त्तुं मन्दिन इन्द्राय जीवाय मन्दिं चक्रये चक्रिम आसृजत॥२॥

    पदार्थ -

    हे (विद्वांसः)=विद्वान् लोगों, (सुत) उत्पन्नेऽस्मिन्पदार्थसमूहे जगति=उत्पन्न हुए जगत् के इस पदार्थ समूह में, (उत्पन्ने)=उत्पन्न हुए, (अस्मिन्)=इस, (पदार्थसमूहे)=इस पदार्थ समूह में, (जगति)=जगत् में, (विश्वानि)=समस्त, (कार्य्याणि)=कार्य, (कर्त्तुम्)=करने के लिये, (मन्दिन) मन्दितुं मन्दयितुं शीलवते=ऐश्वर्यप्राप्ति की इच्छा करने, (इन्द्राय) ऐश्वर्य्यमिच्छवे जीवाय=परम ऐश्वर्य की इच्छा रखने वाले जीव के लिये, (जीवाय)=जीव के लिये, (मन्दिम्) मन्दति हर्षन्त्यस्मिँस्तम्=आनन्द बढ़ाने वाला, (चक्रये) पुरुषार्थकरणशीलाय=पुरुषार्थ करने वाले के लिये, (चक्रिम) शिल्पविद्याक्रियासाधनेषु यानानां शीघ्रचालनस्वभावम्=शिल्पविद्या से सिद्ध किये हुए साधनों में, (आ) क्रियार्थे=हर ओर से, (सृजत) विविधतया प्रकाशयत सम्पादयत वा= विविध प्रकार से प्रकाशित या सम्पादित करता है॥२॥    

    महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद -

    विद्वानों को उचित है कि इस संसार में पृथिवी से लेके ईश्वरपर्य्यन्त पदार्थों के विशेषज्ञान उत्तम शिल्प विद्या से सब मनुष्यों को उत्तम-उत्तम क्रिया सिखाकर सब सुखों का प्रकाश करना चाहिये॥२॥

    पदार्थान्वयः(म.द.स.) -

    हे (विद्वांसः) विद्वान् लोगों! (सुत) उत्पन्न हुए इस पदार्थ समूह जगत् में (अस्मिन्) इस (पदार्थसमूहे) पदार्थ समूह में, (जगति) जगत् में (विश्वानि) समस्त  (कार्य्याणि) कार्य (कर्त्तुम्) करने के लिये (मन्दिन) ऐश्वर्यप्राप्ति की इच्छा करने (मन्दिम्) आनन्द बढ़ाने वाले (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य की इच्छा रखने वाले जीव के लिये (चक्रये) पुरुषार्थ करने वाले के लिये और (चक्रिम) शिल्पविद्या करने की सिद्धि में साधन अर्थात् जल और अग्नि यानों के शीघ्र चलने के स्वभाव के लिए (आसृजत) हर ओर से,  विविध् प्रकार से सम्पादित करता है॥२॥ 

    संस्कृत भाग -

    पदार्थः(महर्षिकृतः)- (आ) क्रियार्थे (ईम्) जलमग्निं वा। ईमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१.१२) ईमिति पदनामसु च। (निघं०४.२) अनेन शिल्पविद्यासाधकतमावेतौ गृह्येते। (एनम्) अर्थद्वयम् (सृजत) विविधतया प्रकाशयत सम्पादयत वा (सुते) उत्पन्नेऽस्मिन्पदार्थसमूहे जगति (मन्दिम्) मन्दन्ति हर्षन्त्यस्मिँस्तम् (इन्द्राय) ऐश्वर्य्यमिच्छवे जीवाय (मन्दिने) मन्दितुं मन्दयितुं शीलवते (चक्रिम्) शिल्पविद्याक्रियासाधनेषु यानानां शीघ्रचालनस्वभावम् (विश्वानि) सर्वाणि वस्तूनि निष्पादयितुम् (चक्रये) पुरुषार्थकरणशीलाय॥२॥
    विषयः- अथ शिल्पविद्यानुषङ्गिणी अग्निजले उपदिश्येते।

    अन्वय- हे विद्वांसः ! सुत उत्पन्नेऽस्मिन्पदार्थसमूहे जगति विश्वानि कार्य्याणि कर्त्तुं मन्दिन इन्द्राय जीवाय मन्दिं चक्रये चक्रिमासृजत॥२॥

      
    भावार्थः(महर्षिकृतः)- विद्वद्भिरस्मिन् जगति पृथिवीमारभ्येश्वरपर्य्यन्तानां पदार्थानां विज्ञानप्रचारेण सर्वान् मनुष्यान् विद्यया क्रियावतः सम्पाद्य सर्वाणि सुखानि सदा सम्पादनीयानि॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top