ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 9/ मन्त्र 3
ऋषिः - मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
मत्स्वा॑ सुशिप्र म॒न्दिभिः॒ स्तोमे॑भिर्विश्वचर्षणे। सचै॒षु सव॑ने॒ष्वा॥
स्वर सहित पद पाठमत्स्व॑ । सु॒ऽशि॒प्र॒ । म॒न्दिऽभिः । स्तोमे॑भिः । वि॒श्व॒ऽच॒र्ष॒णे॒ । सचा॑ । ए॒षु । सव॑नेषु । आ ॥
स्वर रहित मन्त्र
मत्स्वा सुशिप्र मन्दिभिः स्तोमेभिर्विश्वचर्षणे। सचैषु सवनेष्वा॥
स्वर रहित पद पाठमत्स्व। सुऽशिप्र। मन्दिऽभिः। स्तोमेभिः। विश्वऽचर्षणे। सचा। एषु। सवनेषु। आ॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 9; मन्त्र » 3
अष्टक » 1; अध्याय » 1; वर्ग » 17; मन्त्र » 3
अष्टक » 1; अध्याय » 1; वर्ग » 17; मन्त्र » 3
विषय - इस मन्त्र में इन्द्र शब्द से परमेश्वर का प्रकाश किया है।
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः -
हे विश्वचर्षणे सुशिप्र इन्द्र भगवन् ! त्वं मन्दिभिः स्तोमेभिः स्तुतः सत् नः एषु सवनेषु सचान् अस्मान् आमत्स्व समन्तात् हद्धर्षय॥३॥
पदार्थ -
हे (विश्चर्षणे) विश्वस्य सर्वस्य जगतश्चर्षणिर्द्रष्टा तत्संबुद्धौ= समस्त विश्व के देखने और उसके प्रत्यक्ष ज्ञान को, (सुशिप्र) शोभनं शिप्रं ज्ञानं प्रापणं वा यस्य तत्सम्बुद्धौ=श्रेष्ठज्ञानयुक्त, (इन्द्र)=परमेश्वर, (भगवन्)=परमेश्वर, (त्वम्)=आप, (मन्दिभिः) तज्ज्ञापकैर्हर्षकरैश्च गुणैः=जो जनाने वाले, हर्ष कराने वाले और गुणी हैं, (स्तोमेभिः) वेदस्थैः स्तुतियुक्तैस्त्वद्गुर्णकाशकैः स्तोत्रैः=वेदोक्त स्तुतिरूप गुण प्रकाश करने वाले स्तोत्रा हैं, उनसे स्तुति को प्राप्त होकर, (स्तुतः)=स्तुति किये हुए, (सत्)=विद्यमान, (नः)=हमें, (एषु) प्रत्येक्षु=इन प्रत्यक्ष में, (सवनेषु) ऐश्वर्येषु=ऐश्वर्य देने वाले पदार्थों में, (सचान्)=ज्ञान की प्राप्ति के लिये, (अस्मान्)=हम को, (आ) आसमन्तात्=हर ओर से, (मत्स्व) अस्माभिः स्तुतः सन् सदा हर्षय=हमारी स्तुति करते हुए आनन्दित कीजिये, (समन्तात्)=हर ओर से, (हर्षय)= आनन्दित करें॥३॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद -
जिसने संसार के प्रकाश करनेवाले सूर्य्य को उत्पन्न किया है, उसकी स्तुति करने में जो श्रेष्ठ पुरुष एकाग्रचित्त हैं, अथवा सबको देखनेवाले परमेश्वर को जानकर सब प्रकार से धार्मिक और पुरुषार्थी होकर सब ऐश्वर्य्य को उत्पन्न और उस की रक्षा करने में मिलकर रहते हैं, वे ही सब सुखों को प्राप्त होने के योग्य वा औरों को भी उत्तम-उत्तम सुखों के देनेवाले हो सकते हैं॥३॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.) -
हे (विश्चर्षणे) समस्त विश्व के देखने और उसके प्रत्यक्ष (सुशिप्र) श्रेष्ठज्ञानयुक्त परमेश्वर! (त्वम्) आप (मन्दिभिः) जो जनाने वाले, हर्ष कराने वाले और गुणी हैं, (स्तोमेभिः) वेदोक्त स्तुतिरूप गुण प्रकाश करने वाले स्तोत्र हैं। उनसे स्तुति को प्राप्त होकर (स्तुतः+सत्) स्तुति करते हुए (नः) हमें (एषु) इन प्रत्यक्ष (सवनेषु) ऐश्वर्य देने वाले पदार्थों में (सचान्) ज्ञान की प्राप्ति के लिये (अस्मान्) हम को (आ) हर ओर से (मत्स्व) हमारी स्तुति करते हुए (समन्तात्) हर ओर से, (हर्षय) आनन्दित करें ॥३॥
संस्कृत भाग -
पदार्थः(महर्षिकृतः)- (मत्स्व) अस्माभिः स्तुतः सन् सदा हर्षय। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। बहुलं छन्दसीति श्यनो लुक् च। (सुशिप्र) शोभनं शिप्रं ज्ञानं प्रापणं वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (मन्दिभिः) तज्ज्ञापकैर्हर्षकरैश्च गुणैः। (स्तोमेभिः) वेदस्थैः स्तुतियुक्तैस्त्वद्गुणप्रकाशकैः स्तोत्रैः। बहुलं छन्दसीति भिस ऐस् न। (विश्वचर्षणे) विश्वस्य सर्वस्य जगतश्चर्षणिर्द्रष्टा तत्संबुद्धौ। विश्वचर्षणिरिति पश्यतिकर्मसु पठितम्। निघं०३.११) (सचा) सचन्ति ये ते सचास्तान् सचानस्मान् विदुषः। अत्र शसः स्थाने सुपां सुलुगित्याकारादेशः। सचेति पदनामसु पठितम्। (निघं०४.२) अनेन ज्ञानप्राप्त्यर्थो गृह्यते। (एषु) प्रत्यक्षेषु (सवनेषु) ऐश्वर्य्येषु। सु प्रसवैश्वर्य्ययोरित्यस्य रूपम्। (आ) समन्तात्॥३॥
विषयः- अथेन्द्रशब्देनेश्वर उपदिश्यते।
अन्वयः- हे विश्वचर्षणे सुशिप्रेन्द्र भगवन् ! त्वं मन्दिभिः स्तोमेभिः स्तुतः सन्नेषु सवनेषु सचानस्मानामत्स्व समन्ताद्धर्षय॥३॥
भावार्थः(महर्षिकृतः)- येन विश्वप्रकाशकः सूर्य्य उत्पादितस्तत्स्तुतौ ये मनुष्याः कृतनिष्ठा धार्मिकाः पुरुषार्थिनो भूत्वा सर्वथा सर्वद्रष्टारं परमेश्वरं ज्ञात्वा सर्वैश्वर्य्यस्योत्पादने तद्रक्षणे च समवेता भूत्वा सुखकारिणो भवन्तीति॥३॥