Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 10 के सूक्त 70 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 70/ मन्त्र 11
    ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्चः देवता - आप्रियः छन्दः - त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    आग्ने॑ वह॒ वरु॑णमि॒ष्टये॑ न॒ इन्द्रं॑ दि॒वो म॒रुतो॑ अ॒न्तरि॑क्षात् । सीद॑न्तु ब॒र्हिर्विश्व॒ आ यज॑त्रा॒: स्वाहा॑ दे॒वा अ॒मृता॑ मादयन्ताम् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    आ । अ॒ग्ने॒ । व॒ह॒ । वरु॑णम् । इ॒ष्टये॑ । नः॒ । इन्द्र॑म् । दि॒वः । म॒रुतः॑ । अ॒न्तरि॑क्षात् । सीद॑न्तु । ब॒र्हिः । विश्वे॑ । आ । यज॑त्राः । स्वाहा॑ । दे॒वाः । अ॒मृताः॑ । मा॒द॒य॒न्ता॒म् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    आग्ने वह वरुणमिष्टये न इन्द्रं दिवो मरुतो अन्तरिक्षात् । सीदन्तु बर्हिर्विश्व आ यजत्रा: स्वाहा देवा अमृता मादयन्ताम् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    आ । अग्ने । वह । वरुणम् । इष्टये । नः । इन्द्रम् । दिवः । मरुतः । अन्तरिक्षात् । सीदन्तु । बर्हिः । विश्वे । आ । यजत्राः । स्वाहा । देवाः । अमृताः । मादयन्ताम् ॥ १०.७०.११

    ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 70; मन्त्र » 11
    अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 22; मन्त्र » 6
    Acknowledgment

    हिन्दी (3)

    पदार्थ

    (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! तू (नः-इष्टये) हमारे इष्टसुख की प्राप्ति के लिए (दिवः-वरुणम्-इन्द्रम्) मेघमण्डल से जल को, विद्युत् को प्राप्त करा (अन्तरिक्षात्-मरुतः-आ वह) तथा अन्तरिक्ष से वृष्टि के हेतुरूप वायुओं को प्रेरित कर (विश्वे यजत्राः स्वाहा) सारे याजक यजनीय पूज्य विद्वान् अच्छे होम करने के लिए (बर्हिः-आसीदन्तु) यज्ञस्थान में विराजमान हों (अमृताः-देवाः-मादयन्ताम्) जीवन्मुक्त विद्वान् हर्षित करें ॥११॥

    भावार्थ

    परमात्मा हमारी इष्टसिद्धि के लिए मेघमण्डल से जल को बरसाता है और अन्तरिक्ष से वर्षा करानेवाली हवाओं को प्रेरित करता है। एतदर्थ याजक लोग यजन करते हैं और जीवन्मुक्त विद्वान् हर्षित करते हैं ॥११॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अग्निवत् विद्वान् के कर्त्तव्य।

    भावार्थ

    हे (अग्ने) तेजस्विन् ! अग्निवत् प्रकाशक ! तू (वरुणम्) सर्वश्रेष्ठ जन को, वरणीय प्रभु को (इष्टये) इष्ट सिद्धि और पूजादि के लिये (नः आ वह) हमें प्राप्त करा। (दिवः) आकाश से (नः) हमें (इन्द्रम्) सूर्य, विद्युत् को प्राप्त करा, (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्ष से (मरुतः) मरुतों, नाना वायुओं को प्राप्त करा। (विश्वे) सब (यजत्राः) परस्पर संगत होकर (बर्हिः) आसन पर विद्वानों के तुल्य इस लोक में विराजें। (अमृताः) समस्त जीवगण (स्वाहा) वाणी, उत्तम अन्नाहुति से (मादयन्ताम्) तृप्त हों। इति द्वाविंशो वर्गः॥

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    सुमित्रो वाध्र्यश्व ऋषिः। आप्रियो देवताः॥ छन्द:- १, २, ४, १० निचृत् त्रिष्टुप्। ३ पादनिचृत् त्रिष्टुप्। ५—७, ९, ११ त्रिष्टुप्। ८ विराट् त्रिष्टुप्॥ एकादशर्चं सूक्तम्॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ज्ञान-प्राणायाम व मध्यमार्ग

    पदार्थ

    [१] प्रभु कहते हैं कि हे अग्ने प्रगतिशील जीव ! (नः) = हमारी (इषये) = पूजा के लिये व प्राप्ति के लिये (वरुणम्) = द्वेष - निवारण की वृत्ति को आवह सर्वथा प्राप्त करनेवाला बन । अपने में तू निर्देषता को धारण कर । राग-द्वेष से पूर्ण हृदय में प्रभु का निवास नहीं हो सकता । प्रभु प्राप्ति के लिये तू (इन्द्रम्) = जितेन्द्रियता को (आवह) = सर्वथा प्राप्त करनेवाला हो । इन्द्र वही है जो इन्द्रियों का अधिष्ठाता है। [२] इस निर्दोषता व जितेन्द्रियता को तू [क] (दिवः) = ज्ञान के प्रकाश से प्राप्त कर । जितना - जितना ज्ञान बढ़ेगा तू उतना उतना ही तू निद्वेष व जितेन्द्रिय हो पायेगा । [ख] निर्देषता व जितेन्द्रियता को तू (मरुतः) = प्राणों के द्वारा प्राप्त कर प्राणसाधना तेरे लिये इन्हें सुगमता से प्राप्त होने योग्य करेगी। [ग] (अन्तरिक्षात्) = मध्यमार्ग में [अन्तराक्षि] चलने से भी तू जितेन्द्रिय व निर्दोष बन पायेगा। [३] ज्ञान-प्राणसाधना व मध्यमार्ग में चलने से (विश्वे) = सब (यजत्राः) = (यष्टव्य) = पूजा के योग्य दिव्य भावना में (बर्हिः) = वासनाशून्य हृदय में (आसीदन्तु) = आसीन हों। दिव्य भावनाएँ यजत्र हैं, इनकी प्राप्ति के लिये ज्ञान [स्वाध्याय] प्राणायाम व मध्यमार्ग में चलना आवश्यक है। [३] इन दिव्य भावनाओं को प्राप्त करके (देवा:) = देववृत्तिवाले लोग (स्वाहा)= स्व का त्याग करनेवाले हों, त्यागपूर्वक ही सदा संसार के सब पदार्थों का उपभोग करें। इस त्यागपूर्वक उपभोग व यज्ञशेष के सेवन से ही ये (अमृता:) = नीरोग होते हैं, ये नीरोग देव (मादयन्ताम्) = जीवन में निरन्तर आनन्द का अनुभव करें।

    भावार्थ

    भावार्थ- हम स्वाध्याय, प्राणायाम व मध्यमार्ग को अपनाकर निद्वेष व जितेन्द्रिय बनें। यही सच्ची प्रभु-पूजा है। देव त्यागपूर्वक उपभोग करते हैं, अतएव अमर व नीरोग होते हैं । सूक्त का प्रारम्भ वेद ज्ञान को अपनाने के आदेश से होता है, [१] समाप्ति पर उसके परिणामरूप निर्दोष व जितेन्द्रिय बनने का उल्लेख हैं, [११] अब इस वेदज्ञान का सृष्टि के प्रारम्भ में दिये जाने का उल्लेख करते हैं-

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    पदार्थः

    (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! त्वम् (नः-इष्टये) अस्माकमिष्टसुखप्राप्तये “इष्टये सुखसिद्ध्यै” [ऋ० १।३०।१२ दयानन्दः] (दिवः-वरुणम्-इन्द्रम्-अन्तरिक्षात्-मरुतः-आवह) मेघमण्डलाज्जलं विद्युतं प्रापय तथाऽन्तरिक्षात्-मरुतः-वायून् वृष्टिहेतून् प्रापय-प्रेरय (विश्वे यजत्राः स्वाहा-बर्हिः-आसीदन्तु) सर्वे याजका यजनीयाः पूज्या विद्वांसो होमकरणाय यज्ञस्थानं विराजन्तां (अमृताः-देवाः-मादयन्ताम्) जीवन्मुक्ताश्च विद्वांसो हर्षयन्तु ॥११॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (1)

    Meaning

    Hey Agni, lord of cosmic light and living energy, bring us Varuna, water from the ocean and the clouds for our cherished yajna of the good life, Indra, light and power from the heavens, and Maruts, winds from the middle regions. May all divine yajna powers and holy yajakas of the world come and join our vedi with the chant of svaha, in truth of thought, word and deed. May all the immortal divinities rejoice and may they give us joy-

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    परमेश्वर आमच्या इष्टसिद्धीसाठी मेघमंडलातून जलाचा वर्षाव करतो व अंतरिक्षातून वृष्टी करविणाऱ्या हवेला प्रेरित करतो. यासाठी याजकलोक यजन करतात व जीवनमुक्त विद्वान हर्षित करतात. ॥११॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top