साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 47/ मन्त्र 2
इन्द्र॑श्च वायवेषां॒ सोमा॑नां पी॒तिम॑र्हथः। यु॒वां हि यन्तीन्द॑वो नि॒म्नमापो॒ न स॒ध्र्य॑क् ॥२॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्रः॑ । च॒ । वा॒यो॒ इति॑ । ए॒षा॒म् । सोमा॑नाम् । पी॒तिम् । अ॒र्ह॒थः॒ । यु॒वाम् । हि । यन्ति॑ । इन्द॑वः । नि॒म्नम् । आपः॑ । न । स॒ध्र्य॑क् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रश्च वायवेषां सोमानां पीतिमर्हथः। युवां हि यन्तीन्दवो निम्नमापो न सध्र्यक् ॥२॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रः। च। वायो इति। एषाम्। सोमानाम्। पीतिम्। अर्हथः। युवाम्। हि। यन्ति। इन्दवः। निम्नम्। आपः। न। सध्र्यक् ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 47; मन्त्र » 2
अष्टक » 3; अध्याय » 7; वर्ग » 23; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 7; वर्ग » 23; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे वायो ! त्वमिन्द्रश्च युवामापो निम्नं न यथेन्दवः सध्र्यक् यन्ति तथा हि युवामेषां सोमानां पीतिमर्हथः ॥२॥
पदार्थः
(इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् (च) (वायो) बलयुक्त (एषाम्) (सोमानाम्) ओषध्युत्पन्नानां रसानाम् (पीतिम्) पानम् (अर्हथः) (युवाम्) (हि) (यन्ति) (इन्दवः) सङ्गन्तारः पूजनीयाः। इन्दुरिति यज्ञनामसु पठितम्। (निघं०३.१७) (निम्नम्) (आपः) (न) इव (सध्र्यक्) यः सहाञ्चति ॥२॥
भावार्थः
अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा यज्ञा अपो गच्छन्ति तथैव विद्वांसो विद्याव्यवहारमर्हन्ति ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (वायो) बल से युक्त ! आप (च) और (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्यवान् (युवाम्) आप दोनों (आपः) जैसे जल (निम्नम्) नीचे के स्थल के (न) वैसे जिस प्रकार (इन्दवः) मिलनेवाले और सत्कार करने योग्य जन और (सध्र्यक्) एक साथ सत्कार करनेवाला ये सब (यन्ति) प्राप्त होते हैं (हि) उसी प्रकार आप दोनों (एषाम्) इन (सोमानाम्) ओषधियों से उत्पन्न हुए रसों के (पीतिम्) पान के (अर्हथः) योग्य हैं ॥२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे यज्ञ जलों को प्राप्त होते हैं, वैसे ही विद्वान् विद्याव्यवहार के योग्य होते हैं ॥२॥
विषय
इन्द्रवायू का सोमपान
पदार्थ
[१] हे (वायो) = क्रियाशीलता रूप देव! तू (च) = और (इन्द्रः) = यह जितेन्द्रियतारूप देवसम्राट् (एषाम्) = इन (सोमानाम्) = सोमकणों के (पीतिम्) = पान के (अर्हथ:) = योग्य होते हो । क्रियाशीलता व जितेन्द्रियता से ही सोम का रक्षण होता है। [२] (हि) = निश्चय से (युवाम्) = आप दोनों को ही (इन्दवः) = ये सोमकण यन्ति प्राप्त होते हैं। उसी प्रकार ये सोमकण आपको प्राप्त होते हैं, (न) = जैसे कि (आप:) = जलकण (सध्यक्) = साथ-साथ गतिवाले होते हुए (निम्नम्) = निम्न प्रदेश को प्राप्त होते हैं। जलों का झुकाव निम्न प्रदेश की ओर होता है, इन सोमकणों का झुकाव जितेन्द्रिय व क्रियाशील पुरुष की ओर होता है।
भावार्थ
भावार्थ- जितेन्द्रिय व क्रियाशील बनकर हम सोमकणों के केन्द्र बनें।
विषय
गुरु शिष्य ।
भावार्थ
(इन्द्रः च वायो) हे इन्द्र ! अज्ञान के नाशक, हे बलवान् और ज्ञानवान् पुरुष ! आप दोनों (एषां सोमानां) इन सौम्य भाव के शिष्यों की (पीतिम् अर्हथः) पालना करने योग्य हो। (आपः न) जल जिस प्रकार (सध्र्यक्) एक साथ ही (निम्नम्) नीचे के प्रदेश में आ बहते हैं इसी प्रकार (इन्दवः) द्रुतगति से आने वाले, प्रेमार्द्रहृदय शिष्य जन (युवां हि यन्ति) तुम दोनों को अवश्य प्राप्त हों । ज्ञान धनादि का दाता ‘इन्द्र’ और बल आदि का शिक्षक ‘वायु’ । इसी प्रकार राजा ‘इन्द्र’ और सेनापति ‘वायु’ प्रेरणा योग्य सैनिक वा पदाभिषिक्त माण्डलिक और अन्नवत् प्रजा रूप सोम का पालन करें। वे आश्रय, रक्षा और वृत्ति से प्रेरित होकर स्वभावतः उनको प्राप्त होते हैं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वामदेव ऋषिः ॥ १ वायुः । २-४ इन्द्रवायू देवते ॥ छन्दः- १, ३ अनुष्टुप् । ४ निचृदनुष्टुप् । २ भुरिगुष्णिक् ॥ चतुर्ऋचं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे यज्ञामुळे जल प्राप्त होते, तसेच विद्वान विद्याव्यवहारासाठी योग्य असतात. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra and Vayu, you two love and deserve the drink of these somas distilled in yajnas. Just as waters all together flow to the sea, so do all flows of soma and all movements of dedicated devotees end up when they join you.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The subject of enlightened persons is continued.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned and mighty persons ! endowed with the great wealth of knowledge, as water flows down to the downward places, venerable persons come to you. They are worthy of association and are of loving nature. You deserve to drink the juices of these various herbs and plants.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As the Yajnas create pure rain waters, the enlightened persons disseminate the dealings containing pure knowledge.
Foot Notes
(इन्दवः ) सङ्गन्तारः पूजनीयाः । इन्दुरिति यज्ञनाम (NG 3, 17 ) अत्र पूजनीया: यज्ञकर्तारः अभिप्रेताः (संपा.) । = Venerable persons worthy of association.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal