ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 80/ मन्त्र 3
ऋषिः - वसुर्भारद्वाजः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - निचृज्जगती
स्वरः - निषादः
एन्द्र॑स्य कु॒क्षा प॑वते म॒दिन्त॑म॒ ऊर्जं॒ वसा॑न॒: श्रव॑से सुम॒ङ्गल॑: । प्र॒त्यङ्स विश्वा॒ भुव॑ना॒भि प॑प्रथे॒ क्रीळ॒न्हरि॒रत्य॑: स्यन्दते॒ वृषा॑ ॥
स्वर सहित पद पाठआ । इन्द्र॑स्य । कु॒क्षा । प॒व॒ते॒ । म॒दिन्ऽत॑मः । ऊर्ज॑म् । वसा॑नः । श्रव॑से । सु॒ऽम॒ङ्गलः॑ । प्र॒त्यङ् । सः । विश्वा॑ । भुव॑ना । अ॒भि । प॒प्र॒थे॒ । क्रीळ॑न् । हरिः॑ । अत्यः॑ । स्य॒न्द॒ते॒ । वृषा॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
एन्द्रस्य कुक्षा पवते मदिन्तम ऊर्जं वसान: श्रवसे सुमङ्गल: । प्रत्यङ्स विश्वा भुवनाभि पप्रथे क्रीळन्हरिरत्य: स्यन्दते वृषा ॥
स्वर रहित पद पाठआ । इन्द्रस्य । कुक्षा । पवते । मदिन्ऽतमः । ऊर्जम् । वसानः । श्रवसे । सुऽमङ्गलः । प्रत्यङ् । सः । विश्वा । भुवना । अभि । पप्रथे । क्रीळन् । हरिः । अत्यः । स्यन्दते । वृषा ॥ ९.८०.३
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 80; मन्त्र » 3
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 5; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 5; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(श्रवसे) सर्वोत्कृष्टबलाय (सुमङ्गलः) मङ्गलरूपोऽस्ति। (ऊर्जं वसानः) तथा सर्वेषां जीवनाधारो भूत्वा विराजमानोऽस्ति। तथा (मदिन्तमः) सकलामोद- दायकोऽस्ति। (इन्द्रस्य) कर्मयोगिनः (कुक्षा) अन्तःकरणं (आ पवते) पुनाति (सः) असौ परमात्मा (प्रत्यङ्) सर्वव्यापकोऽस्ति। अथ च (विश्वा भुवना) सकल लोकलोकान्तराणि (अभि पप्रथे) निर्मिमीते। (हरिः) सोऽनन्तबलयुक्तः परमात्मा (क्रीळन्) क्रीडां कुर्वन् तथा (अत्यः) सर्वत्र व्याप्नुवन् अथ च (वृषा) आनन्दं ददन् (स्यन्दते) स्वकीयव्यापकशक्त्या सर्वत्र परिपूर्णोऽस्ति ॥३॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(श्रवसे) सर्वोपरि बल के लिये (सुमङ्गलः) मङ्गलरूप है। (ऊर्जं वसानः) सबका प्राणाधार होकर विराजमान हो रहा है। (मदिन्तमः) सबका आनन्दकारक है। (इन्द्रस्य) कर्मयोगी के (कुक्षा) अन्तःकरण में (आ पवते) पवित्रता प्रदान करता है, (सः) वह परमात्मा (प्रत्यङ्) सर्वव्यापक है और (विश्वा भुवना) सम्पूर्ण लोक-लोकान्तरों को (अभि पप्रथे) रचता है। (हरिः) वह अनन्तबलयुक्त परमात्मा (क्रीळन्) क्रीडा करता हुआ और (अत्यः) सर्वव्यापक होकर और (वृषा) आनन्द का वर्षक होकर (स्यन्दते) अपनी व्यापक शक्ति द्वारा सर्वत्र परिपूर्ण हो रहा है ॥३॥
विषय
उसकी अनेक कृपाएं।
भावार्थ
वह (मदिन्तमः) हर्ष देने वालों में सबसे श्रेष्ठ, आनन्दमय प्रभु (श्रवसे) ज्ञान अन्न, यश, बल प्रदान करने के लिये स्वयं भी (ऊर्जं वसानः) महान्, बल रूप अन्न को धारण करता हुआ (सु-मंगलः) उत्तम मंगल-जनक होकर (इन्द्रस्य कुक्षा) इन्द्र इस आत्मा के कुक्षि वा उसके अन्तः करण में (आ पवते) व्यापता है। (सः) वह (विश्वा भुवना) समस्त लोकों को (प्रत्यङ् अभि पप्रथे) प्रत्यक्ष रूप में प्रकट करता और विस्तार करता है। और वह (हरिः) सब के मनों और दुःखों का हरण करने वाला, (वृषा) बलवान्, सुखादि का वर्षक होकर (क्रीड़न्) खेलता सा हुआ बाल-लीलावत् (अत्यः स्यन्दते) अश्व के तुल्य दूर २ तक फैलता और जाता है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसुर्भारद्वाज ऋषिः॥ पवमानः सोमो देवता॥ छन्द:- १, ४ जगती। २, ५ विराड़ जगती। ३ निचृज्जगती॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
विषय
ऊर्जं वसानः श्रवसे सुमंगल:
पदार्थ
[१] यह (मदिन्तमः) = अतिशयित आनन्द का जनक सोम (इन्द्रस्य) = जितेन्द्रिय पुरुष के (कुक्षा आ पवते) = कुक्षिदेश में सर्वथा प्राप्त होता है, अर्थात् उसके अन्दर ही सुरक्षित रहता है। वहाँ (ऊर्जं वसानः) = बल व प्राणशक्ति को यह धारित करता है । श्रवसे ज्ञान प्राप्ति के लिये होता है और इस प्रकार (सुमंगलः) = उत्तम कल्याण का कारण बनता है। [२] (प्रत्यड्) = [प्रति अञ्छति] शरीर के अन्दर ही गतिवाला होता हुआ (सः) = वह सोम (विश्वा भुवना) = शरीर के सब अंगों को अभि पप्रथे विस्तृत शक्तिवाला करता है। क्रीडन् शरीर में ही विहार करता हुआ यह सोम (हरिः) = सब दुःखों का हरण करनेवाला होता है । (अत्यः) = निरन्तर गतिशील होता हुआ यह (स्पन्दते) = शरीर में प्रवाह रहित होता है, अपने रक्षक को यह क्रियाशील बनाता है। (वृषा) = शक्तिशाली होता है ।
भावार्थ
भावार्थ - शरीर में सुरक्षित हुआ हुआ सोम 'उल्लास- शक्ति - ज्ञान व मंगल' का साधक होता है। शरीर में ही विहरण करता हुआ सोम हमारे रोगों का हरण तो करता ही है, यह हमें गतिशील बनाकर शक्ति-सम्पन्न बनाये रखता है ।
इंग्लिश (1)
Meaning
The stream of Soma divinity most joyous and exhilarating, radiating energy, auspicious harbinger of good fortune, honour and excellence, purifies and vibrates in the heart and soul of man. All pervasive, Soma generates and extends all regions of the universe, playful, beatific saviour, infinite mover, and it continues to flow in boundless omnipresence, a fact of direct observation and experience for the wise.
मराठी (1)
भावार्थ
सर्वांचा प्राणाधार व सर्वव्यापक परमात्मा आनंदाचा वर्षक आहे व आपल्या व्यापक शक्तीने सर्वत्र परिपूर्ण होऊन संपूर्ण लोकलोकांतर निर्माण करतो. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal