ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 83/ मन्त्र 3
अरू॑रुचदु॒षस॒: पृश्नि॑रग्रि॒य उ॒क्षा बि॑भर्ति॒ भुव॑नानि वाज॒युः । मा॒या॒विनो॑ ममिरे अस्य मा॒यया॑ नृ॒चक्ष॑सः पि॒तरो॒ गर्भ॒मा द॑धुः ॥
स्वर सहित पद पाठअरू॑रुचत् । उ॒षसः॑ । पृश्निः॑ । अ॒ग्रि॒यः । उ॒क्षा । बि॒भ॒र्ति॒ । भुव॑नानि । वा॒ज॒ऽयुः । मा॒या॒ऽविनः॑ । म॒मि॒रे॒ । अ॒स्य॒ । मा॒यया॑ । नृ॒ऽचक्ष॑सः । पि॒तरः॑ । गर्भ॑म् । आ । द॒धुः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अरूरुचदुषस: पृश्निरग्रिय उक्षा बिभर्ति भुवनानि वाजयुः । मायाविनो ममिरे अस्य मायया नृचक्षसः पितरो गर्भमा दधुः ॥
स्वर रहित पद पाठअरूरुचत् । उषसः । पृश्निः । अग्रियः । उक्षा । बिभर्ति । भुवनानि । वाजऽयुः । मायाऽविनः । ममिरे । अस्य । मायया । नृऽचक्षसः । पितरः । गर्भम् । आ । दधुः ॥ ९.८३.३
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 83; मन्त्र » 3
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 8; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 8; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
पूर्वोक्तपरमात्मा (उषसः) रवेः प्रभामण्डलं (अरूरुचत्) प्रकाशयते। अथ च प्राश्नुते सर्वमिति (पृश्निः) प्रलयकारकः (उक्षा) उक्षतिती उक्षा इति महन्नामसु पठितम्। नि. ३।१३।३। महान् परमेश्वरः (भुवनानि) सर्वान् लोकान् (बिभर्ति) पुष्णाति। तथा स जगदीश्वरः (वाजयुः) सकलबलाधारोऽस्ति। (अस्य) अमुष्य परमात्मनः (मायया) शक्त्या (मायाविनो ममिरे) मायाविनो म्रियन्ते। (नृचक्षसः) स सर्वज्ञ ईश्वरः (पितरः) सर्वोत्पादकाः (गर्भम्) संसाररूपगर्भमिमं (आदधुः) दधाति ॥३॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
पूर्वोक्त परमात्मा (उषसः) सूर्य्य के प्रभामण्डल को (अरूरुचत्) प्रकाश करता है और (पृश्निः) प्रलयकाल में जो सबको भक्षण करे, उसका नाम पृष्णि है। (उक्षा) जो इस सम्पूर्ण संसार को अपने प्रेमवारि से सिञ्चित करे, उस महान् पुरुष का नाम उक्षा है (भुवनानि, बिभर्ति) वह सब भुवनों का भरण-पोषण करता है। (वाजयुः) सब बलों का आधार है। (अस्य, मायया) उसकी शक्ति से (मायाविनो ममिरे) मायावी लोक मर जाते हैं। (नृचक्षसः) वह सर्वज्ञ (पितरः) सबको उत्पन्न करनेवाला (गर्भं) इस संसाररूपी गर्भ को (आदधुः) धारण करता है ॥३॥
भावार्थ
इस मन्त्र में परमात्मा के स्वरूप का वर्णन है कि वह प्रकाशस्वरूप है और लोक-लोकान्तरों का अधिष्ठान है। सब बलों का केन्द्र है और सब मायावियों की माया को मर्दन करनेवाला है। तात्पर्य यह है कि उसी पूर्ण पुरुष की उपासना से पुरुष तपस्वी बन सकता है ॥३॥
विषय
प्रभु के शासन में जीवों की स्थिति।
भावार्थ
(अग्रियः) सर्वश्रेष्ठ, सबसे प्रथम विद्यमान (पृश्निः) सबको बलों से सेचने वाला, सबका उत्पादक, वर्धक आदित्यवत् तेजस्वी (उषसः अरूरुचत्) सूर्य जिस प्रकार उषाओं को प्रकाशित करता है उसी प्रकार वह समस्त तेजोमय पिण्ड सूर्यादि को प्रकाशित करता है। वह (उक्षा) समस्त संसार को वहन करने वाला (वाजयुः) समस्त बलों और ऐश्वर्यों को देने वाला, उनका स्वामी, समस्त (भुवनानि बिभर्ति) लोकों को धारण करता है। (मायाविनः) बुद्धिमान् जन (अस्य मायया ममिरे) इसकी बुद्धि से यथार्थ ज्ञान प्राप्त करते हैं, और (नृचक्षसः) सब मनुष्यों को तत्व-ज्ञान का उपदेश करनेवाले, (पितरः) सर्वपालक, पिता तुल्य विद्वान जन अन्यों को अपने ज्ञान प्रदान करने के लिये अपने (गर्भम् आ दधुः) अधीन गर्भ को मातावत् धारण करते हैं। ! इधर सूर्य, जो उषाओं को प्रकाशित करता है, लोकों को धारण करता है। उसके सर्व-प्रकाश किरण जलपान करने से ‘पितर’ हैं वे, अन्तरिक्ष में जलमय गर्भ को धारण कराते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
पवित्र ऋषिः॥ पवमानः सोमो देवता॥ छन्द:– १, ४ निचृज्जगती। २, ५ विराड् जगती॥ ३ जगती॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
विषय
रातः जागरण व स्वाध्याय प्रवृत्ति
पदार्थ
[१] (उषसः अग्रियः) = उषाकालों के अग्रभाग में होनेवाला अर्थात् बहुत सबेरे-सबेरे जाग जानेवाला यह (पृश्निः) = आदित्य की तरह ज्ञानज्योति से दीप्त होनेवाला पुरुष (अरूरुचत्) = सोमरक्षण द्वारा तेजस्विता से दीप्त होता है। (उक्षा) = अपने अन्दर सोम का सेवन करनेवाला, (वाजयुः) = शक्ति को अपने साथ जोड़नेवाला होता है और (भुवनानि बिभर्ति) = शरीर के सब अंग-प्रत्यंगों को व लोकों को धारण करनेवाला होता है, अर्थात् अपने को स्वस्थ बनाता हुआ सभी का धारण करता है । [२] (अस्य) = इस सोम की (मायया) = प्रज्ञा से, सोमरक्षण से उत्पन्न बुद्धि से (मायाविनः) = प्रज्ञावान् पुरुष (ममिरे) = बनाये जाते हैं। सोम ही बुद्धिमानों को बुद्धिमान् बनाता है। इस सोम के ही महत्त्व से (नृचक्षसः) = मनुष्यों का ध्यान करनेवाले (पितरः) = पालक लोग, पिता बननेवाले लोग, (गर्भम् आदधुः) = गर्भ की स्थापना करते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- सोमरक्षण के लिये 'प्रातः जागरण व स्वाध्याय प्रवृत्ति' सहायक साधन बनते हैं यह सोम ही बुद्धिमानों को बुद्धिमान् व पिताओं को पिता बनाता है।
इंग्लिश (1)
Meaning
Lighting up the dawns, stars and planets in space, the sun, prime and abundant source of light, warmth of life and waters of sustenance, giver of food and energy sustains the regions of the world. By the light, power and causal effects of it on other objects in existence such as planets and satellites, scholars of science do their astronomical calculations, and parental, kind and studious scholars studying humanity and divinity realise the nature and character of Soma, the original seed of life and source of energy for the world of existence.
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात परमेश्वराच्या स्वरूपाचे वर्णन आहे. तो प्रकाशस्वरूप असून लोकलोकांतराचे अधिष्ठान आहे. सर्व बलाचे केंद्र आहे व मायावीच्या मायेचे मर्दन करणारा आहे. तात्पर्य हे आहे की त्याच पूर्ण पुरुषाच्या उपासनेने पुरुष तपस्वी बनू शकतो. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal