यजुर्वेद - अध्याय 7/ मन्त्र 30
ऋषिः - देवश्रवा ऋषिः
देवता - प्रजापतिर्देवता
छन्दः - साम्नी गायत्री,आसुरी अनुष्टुप्,याजुषी पङ्क्ति,आसुरी उष्णिक्
स्वरः - ऋषभः, षड्जः
81
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि॒ मध॑वे त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ माध॑वाय त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि शु॒क्राय॑ त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ शुच॑ये त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ नभ॑से त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि नभ॒स्याय त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसी॒षे त्वो॑पया॒मगृ॑हीतोऽस्यू॒र्जे त्वो॑पया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ सह॑से त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि सह॒स्याय त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ तप॑से त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽसि तप॒स्याय त्वोपया॒मगृ॑हीतोऽस्यꣳहसस्प॒तये॑ त्वा॥३०॥
स्वर सहित पद पाठउ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। मध॑वे। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। माध॑वाय। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। शु॒क्राय॑। त्वा॒। उ॒प॒या॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। शुच॑ये। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। नभ॑से। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। न॒भ॒स्या᳖य। त्वा॒। उ॒पा॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इ॒षे। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मगृ॑हीतः। अ॒सि॒। ऊ॒र्ज्जे। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। सह॑से। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। स॒ह॒स्या᳖य। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। तप॑से। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। त॒प॒स्या᳖य। त्वा॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। अ॒ꣳह॒स॒स्प॒तये॑। अ॒ꣳह॒सः॒प॒तय॒ इत्य॑ꣳहसःऽप॒तये॑। त्वा॒ ॥३०॥
स्वर रहित मन्त्र
उपयामगृहीतोसि मधवे त्वोपयामगृहीतोसि माधवाय त्वोपयामगृहीतोसि शुक्राय त्वोपयामगृहीतोसि शुचये त्वोपयामगृहीतोसि नभसे त्वोपयामगृहीतोसि नभस्याय त्वोपयामगृहीतोसीषे त्वोपयामगृहीतोस्यूर्जे त्वोपयामगृहीतोसि सहसे त्वोपयामगृहीतोसि सहस्याय त्वोपयामगृहीतोसि तपसे त्वोपयामगृहीतोसि तपस्याय त्वोपयामगृहीतो स्यँहसस्पतये त्वा ॥
स्वर रहित पद पाठ
उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। मधवे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। माधवाय। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। शुक्राय। त्वा। उपयामऽगृहीतः। असि। शुचये। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। नभसे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। नभस्याय। त्वा। उपायामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इषे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामगृहीतः। असि। ऊर्ज्जे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। सहसे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। सहस्याय। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। तपसे। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। तपस्याय। त्वा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। अꣳहसस्पतये। अꣳहसःपतय इत्यꣳहसःऽपतये। त्वा॥३०॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनर्विषयान्तरेण तदेवाह॥
अन्वयः
हे राजन्! यतस्त्वमुपयामगृहीतोऽसि तस्मात् त्वा त्वां मधवे वयं स्वीकुर्म्मः। सभापतिराह-हे प्रजासभासेनाजना! यतो युष्माकं प्रत्येक उपयामगृहीतोऽस्ति, तस्मादेकैकं त्वा त्वां मधवेऽहं स्वीकरोमि। इत्थं सर्वत्र योजना कार्य्या॥३०॥
पदार्थः
(उपयामगृहीतः) सुनियमैस्स्वीकृतः (असि) (मधवे) चैत्रमासाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (माधवाय) वैशाखमासाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (शुक्राय) ज्येष्ठाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (शुचये) आषाढाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (नभसे) श्रावणाय (त्वा) (त्वाम्) (उपयामगृहीतः) (असि) (नभस्याय) भाद्राय (त्वा) (त्वाम्) (उपयामगृहीतः) (असि) (इषे) आश्विनाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (ऊर्ज्जे) कार्त्तिकाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (सहसे) मार्गशीर्षाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (सहस्याय) पौषाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (तपसे) माघाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (तपस्याय) फाल्गुनाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (अंहसस्पतये) सर्वेषां वेगस्य पालकाय (त्वा) त्वाम्॥ अयं मन्त्रः (शत॰४। ३। १। १४-२३) व्याख्यातः॥३०॥
भावार्थः
सभापतिर्यथाकालं श्रेष्ठं राज्यं प्राप्याप्तव्यवहारेण प्रजाजनेभ्यः सर्वं सुखं दद्यात्, ते च राजाज्ञानुकूलव्यवहारे वर्तेरन्निति॥३०॥
विषयः
पुनर्विषयान्तरेण तदेवाह ॥
सपदार्थान्वयः
हे राजन् ! यतस्त्वमुपयामगृहीतः सुनियमैस्स्वीकृतः असि, तस्मात् त्वा=त्वां मधवे चैत्रमासाय वयं स्वीकुर्म्मः। सभापतिराह--हे प्रजासभासेनाजनाः ! यतो युष्माकं प्रत्येकं उपयामगृहीतोऽस्ति, तस्मादेकैकं त्वा=त्वां मधवे चैत्रमासायअहं स्वीकरोमि। इत्थं सर्वत्र योजना कार्या। [अथ योजना क्रियते--] [हे राजन्! यतस्त्वमुपयामगृहीतोऽसि तस्मात्त्वा त्वां माधवाय वैशाखमासाय, त्वा त्वां शुक्राय, ज्येष्ठाय, त्वा त्वां शुचये आषाढाय,त्वा त्वां नभसे श्रावणाय, त्वा त्वां नभस्याय भाद्राय, त्वा त्वां इषे आश्विनाय, त्वा त्वाम् ऊर्ज्जे कार्त्तिकाय, त्वा त्वां सहसे मार्गशीर्षाय, त्वा त्वां सहस्याय पौषाय, त्वा त्वां तपसे माघाय, त्वा त्वां तपस्याय फाल्गुनाय,त्वा त्वाम् अहंसस्पतये सर्वेषां वेगस्य पालकाय वयं स्वीकुर्मः। सभापतिराह--हे प्रजासभासेनाजनाः। यतो युष्माकं प्रत्येक उपयामगृहीतोऽस्ति, तस्मादेकैकं त्वा=त्वां माधवाय वैशाखमासाय, त्वा त्वां शुक्राय ज्येष्ठाय, त्वा त्वां शुचयेआषाढाय, त्वा त्वां नभसे श्रावणाय, त्वा त्वां नभस्याय भाद्राय, त्वा त्वाम् इषे आश्विनाय, त्वा त्वाम् ऊर्जे कार्तिकाय, त्वा त्वां सहसे मार्गशीर्षाय, त्वा त्वां सहस्यायपौषाय, त्वा त्वां तपसे माघाय, त्वा त्वां तपस्याय फाल्गुनाय, त्वा त्वाम् अहंसस्पतये सर्वेषां वेगस्य पालकाय अहं स्वीकरोमि ॥ ७ । ३०॥] [हे राजन्! यतस्त्वमुपयामगृहीतोऽसि तस्मात्त् त्वा मधवे वयं स्वीकुर्मः, सभापतिराह--हे प्रजासभासेना जना:! यतो युष्माकं प्रत्येकं उपयामगृहीतोऽस्ति तस्मादेकैकं त्वा=त्वां स्वीकरोमि]
पदार्थः
(उपयामगृहीतः) सुनियमैस्स्वीकृत: (असि) (मधवे) चैत्रमासाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (माधवाय) वैशाखमासाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (शुक्राय) ज्येष्ठाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (शुचये) आषाढाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (नभसे) श्रावणाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (नभस्याय) भाद्राय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (इषे) आश्विनाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (ऊर्ज्जे) कार्त्तिकाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (सहसे) मार्गशीर्षाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (सहस्याय) पौषाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (तपसे) माघाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (तपस्याय) फाल्गुनाय (त्वा) त्वाम् (उपयामगृहीतः) (असि) (अंहसस्पतये) सर्वेषां वेगस्य पालकाय(त्वा) त्वाम् ॥ अयं मन्त्रः शत० ४ । ३ । १ । १४-२३ व्याख्यातः ।। ३० ।।
भावार्थः
सभापतिर्यथाकालं श्रेष्ठं राज्यं प्राप्याप्तव्यवहारेण प्रजाजनेभ्यः सर्वं सुखं दद्यात्, ते च राजाज्ञानुकूलव्यवहारे वर्तेरन्निति ॥ ७ । ३०॥
विशेषः
उपयामगृहीतोसीत्यस्य देवश्रवाः। प्रजापतिः=राजा॥ आद्यस्य साम्नी गायत्री, द्वितीयस्यासुर्य्यनुष्टुप्, तृतीयचतुर्थपंचमानां साम्नी गायत्री, षष्ठस्यासुर्य्यनुष्टुप्, सप्तमाष्टमयोर्याजुषी पंक्तिर्नवमस्य साम्नी गायत्री, दशमस्यासुर्य्यनुष्टुप् एकादशस्य साम्नी गायत्री, द्वादशस्यासुर्य्यनुष्टुप्, त्रयोदशस्यासुर्य्युष्णिक् छन्दांसि । अत्र गायत्र्या षड्ज:, अनुष्टुभो गांधारः, पंक्तेः पञ्चमः, उष्णिज ऋषभश्च स्वराः॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर भी विषयान्तर से वही उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे राजन्! जिस से आप (उपयामगृहीतः) अच्छे-अच्छे राज्य प्रबन्ध के नियमों से स्वीकार किये हुए (असि) हैं, इससे (त्वा) आपको (मधवे) चैत्र मास की सभा के लिये अर्थात् चैत्र मास प्रसिद्ध सुख कराने वाले व्यवहार की रक्षा के लिये हम लोग स्वीकार करते हैं। सभापति कहता है कि हे सभासदो तथा प्रजा वा सेनाजनो! तुममें से एक-एक (उपयामगृहीतः) अच्छे-अच्छे नियमों से स्वीकार किया हुआ (असि) है, इसलिये तुम को चैत्र मास के सुख के लिये स्वीकार करता हूं। इसी प्रकार बारहों महीनों के यथोक्त सुख के लिये राजा, राजसभासद्, प्रजाजन और सेनाजन परस्पर एक-दूसरे को स्वीकार करते रहें॥३०॥
भावार्थ
सभाध्यक्ष राजा को चाहिये कि यथोचित समय को प्राप्त होकर श्रेष्ठ राज्य व्यवहार से प्रजाजनों के लिये सब सुख देता रहे और प्रजाजन भी राजा की आज्ञा के अनुकूल व्यवहारों में वर्त्ता करें॥३०॥
विषय
बारह मास प्रभु-चिन्तन
पदार्थ
देवश्रवा प्रभु का आराधन करता हुआ कहता है कि— १. हे प्रभो! आप ( उपयामगृहीतः असि ) = उपासना के द्वारा धारित यम-नियमों से ग्रहण किये जाते हैं। जो व्यक्ति जीवन में यम-नियमों का पालन करता है, उसी को आप प्राप्त होते हैं। ( मधवे त्वा ) = मैं मधुमास के लिए आपका स्वीकार करता हूँ। वर्ष को प्रारम्भ करनेवाले चैत्र मास में मैं आपको हृदाकाश में बिठाने का प्रयत्न करता हूँ। इस मधुमास में आपको स्वीकार करते हुए मैं सचमुच ( मधु ) = माधुर्य को प्राप्त करता हूँ। मेरा जीवन माधुर्यमय बनता है।
२. हे प्रभो! आप ( उपयामगृहीतः असि ) = उपासना द्वारा धारित यम-नियमों से गृहीत होते हैं। ( माधवाय त्वा ) = मैं वैशाख मास के लिए आपको स्वीकार करता हूँ। आप स्वयं ‘मा-धव’ हैं। आपको प्राप्त करके लक्ष्मी को तो मैं प्राप्त कर ही लूँगा।
३. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप उपयाम से गृहीत होते हैं। ( शुक्राय त्वा ) = ज्येष्ठ मास में हम आपको पाने का व्रत लेते हैं। आपको पाकर हम आपकी भाँति ‘शुक् गतौ’ निरन्तर गतिशील बनते हैं। लक्ष्मीपति बनकर हमें अकर्मण्य व आरामपसन्द थोड़े ही बन जाना है?
४. ( उपयामगृहीतः असि ) = हे प्रभो! आप उपयामगृहीत हैं। ( शुचये त्वा ) = आपको आषाढ़ मास के लिए स्वीकार करता हूँ। आपको स्वीकार करके मैं सचमुच ‘शुचि’ = पवित्र बनता हूँ। लक्ष्मी का पति बनकर मैं अर्थ के दृष्टिकोण से अपवित्र हृदयवाला नहीं बनता।
५. ( उपयामगृहीतः असि ) = हे प्रभो! आप उपयामगृहीत हैं। ( नभसे त्वा ) = श्रावण मास के लिए मैं आपको स्वीकार करता हूँ जिससे आपसे मिलकर [ णभ हिंसायाम् ] मैं इन बुराइयों को मूल में ही समाप्त कर सकूँ [ Nip the evil in the bud ]।
६. ( उपयामगृहीतः असि ) = हे प्रभो! आप उपयामगृहीत हैं। ( नभस्याय त्वा ) = भाद्रपद मास के लिए मैं आपको स्वीकार करता हूँ, [ न भस् = to revile, blame, abuse + य ] मैं गाली देने में ही उत्तम न बना रहूँ। आपका उपासक बनकर किसी से घृणा न करूँ। किसी के दोष न देखूँ। [ न+भस् to eat + य ] अथवा खाने में ही उत्तम न बना रहूँ। पार्थिव भोग मेरे जीवन का लक्ष्य न हो जाएँ।
७. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप उपयामगृहीत हैं। ( इषे त्वा ) = मैं आश्विन मास के लिए आपको स्वीकार करता हूँ, जिससे सदा आपकी प्रेरणा को पाता रहूँ।
८. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप उपयामगृहीत हैं। ( ऊर्जे त्वा ) = कार्त्तिक मास के लिए मैं आपका स्वीकार करता हूँ, जिससे मैं [ ऊर्ज बलप्राणनयोः ] बल और प्राणशक्ति प्राप्त का सकूँ।
९. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप सुनियमों से स्वीकृत होते हो। ( सहसे त्वा ) = मैं मार्गशीर्ष मास के लिए आपको स्वीकार करता हूँ, जिससे मेरे अन्दर ( सहस् ) = सहनशक्ति [ toleration ] हो।
१०. ( उपयामगृहीतः असि ) = हे प्रभो! आप सुनियमों से स्वीकृत हो ( सहस्याय त्वा ) = हम पौष मास के लिए आपको स्वीकार करते हैं, इसलिए कि हम [ सहसि साधुः ] उत्तम बलवाले हो सकें।
११. ( उपयामगृहीतः असि ) = हे प्रभो! आप सुनियमों से स्वीकार किये जाते हो। ( तपसे त्वा ) = माघ मास के लिए हम आपको स्वीकार करते हैं, जिससे हमारा जीवन तपस्वी हो।
१२. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप उपयामगृहीत हो। ( तपस्याय त्वा ) = फाल्गुन मास के लिए हम आपको स्वीकार करते हैं, जिससे हमारा जीवन सुनियम में स्थित हो। [ तपस्या नियमस्थितिः ] हम सदा मर्यादा में चलनेवाले हों।
१३. ( उपयामगृहीतः असि ) = आप उपयामगृहीत हो। ( अहंसस्पतये त्वा ) = इस तेरहवें मलमास के लिए भी हम आपको ही स्वीकार करते हैं, जिससे हम अंहस् पापों से अपनी रक्षा [ पति ] कर सकें। आपका स्मरण हमें सदा पापों से बचानेवाला हो।
भावार्थ
भावार्थ — यदि हम देवश्रवाः = दिव्य गुणों के कारण कीर्तिवाले बनना चाहते हैं तो हम वर्ष के सभी मासों में प्रभु का स्मरण करनेवाले बनें। यह स्मरण हमें दिव्य गुणों को धारण करनेवाला बनाएगा। हमारे जीवन में ‘माधुर्य, लक्ष्मी, क्रियाशीलता, शुचिता, असुर-संहार, अपशब्दराहित्य, प्रभु-प्रेरणा श्रवण, बल व प्राणशक्ति, सहनशक्ति, उत्तम बल, तप, मर्यादा व पापदूरीकरण का निवास होगा।
विषय
संवत्सर के ऋतु, मासों की तुलना से राज्य पद विभाग वर्णन।
भावार्थ
प्रजा राजा के राज्य तन्त्र को संवत्सर रूप से वर्णन करते हैं तदनुसार राज्य के कार्यकर्त्ताओं की नियुक्ति करते हैं । हे योग्य पुरुष ! तू ( उपयामगृहीतः असि ) राज्यव्यवस्था के नियमों द्वारा नियुक्त किया जाता है। ( त्वा मधवे ) तुझे 'मधु' पद के लिये नियुक्त करता हूं । ( त्वा माधवाय ) तुझको 'माधव' पद के लिये नियुक्त करता हूं । (त्वा शुक्राय ) तुझको 'शुक्र' पद के लिये नियुक्त करता हूँ । (त्वा शुचये ) तुझको `शुचि` पद के लिये नियुक्त करता हूं । ( ऊर्जे त्वा) तुझे 'ऊर्ज' पद के लिये नियुक्त करता हूं। (इषे त्वा ) तुझे इष्' पद के लिये नियुक्त करता हूं । ( सहसे त्वा ) तुझे 'सहस्' पद के लिये नियुक्त करता हूं । ( सहस्याय त्वा ) तुझे सहस्य पद के लिये नियुक्त करता हूं । (तपसे वा) तुझे 'तपस्' पद के लिये नियुक्त करता हूँ । ( तपस्याय त्वा) तुझे 'तपस्य` पद के लिये नियुक्त करता हूँ। और ( अंहसस्पतये त्वा ) तुझे 'अंहसस्पति' पद के लिये नियुक्त करता हूं । शतः ४ । ३ । १ । १--२ ॥
इस प्रकार राजा अपने अधीन १३ पदाधिकारियों को नियुक्त करता है। और ये १३ पदाधिकारी राजा ही के मुख्य अधिकार के १३ विभाग हैं इसलिये ये १३ हों अधिकार राजा को भी प्राप्त हो जाते हैं ।
जैसे संवत्सर या वर्ष में ६ ऋतुएं और प्रत्येक ऋतु में दो २ मास हैं और १३ वा मलमास है । उसी प्रकार प्रजापति राजा के अधीन ६ सदस्य और प्रत्येक के अधीन दो २ अधिकारी नियुक्त हैं। जिनमें एक सेनानी, दूसरा ग्रामणी अर्थात् एक सेनापति दूसरा नगराध्यक्ष हो । परन्तु ये समस्त अधिकार राजा को भी प्राप्त हैं अतः प्रत्येक ऋतु भी राजा का एक रूपान्तर है ।
( १ ) ' मधु माधव' - तस्य ( अग्नेः ) रथगृत्सश्च रथौजाश्च सेनानीग्रामण्यौ इति वासन्तिकौ तावृत्। श० ८ । ६ । १ । १६ ॥ एतौ एवं वासन्तिकौ मासौ । स यद् वसन्ते ओषधयो जायन्ते वनस्पतयः पच्यन्ते तेनोहैतौ मधुश्च माधवश्च ॥श० ४ । ३ । १ । १४ ॥
( २ ) ' शुक्रः ', ' शुचिः` - एतौ ( शुक्रश्च शुचिश्च ) एवं ग्रैष्मौ मासौ । स यदे तयोर्बलिष्ठं तपति तेनाहैतो शुक्रश्च शुचिश्च॥श० ४ । ३ । ६ । ५॥।तस्य वायोः रथस्वनश्च रथेचित्रश्च सेनानीग्रामण्यौ । इति ग्रैष्मौ तावृतू।श० ८ । ६ । १ । १७ ।।
( ३ ) 'नमः', 'नभस्यः` – तस्यादित्यस्य रथप्रोतश्चासमरथश्च सेनानीग्रामण्यौ इति वार्षिकौ तावृतू श० ८ । ६ । १ । १८ ॥ एतौ ( नभश्च नभस्यश्च ) एव वार्षिकौ मासौ अमुतो वै दिवा वर्षति तेनो हैती नभश्च नभस्यश्च । श० ४ । ३ । १ । १६ ॥
( ४ ) 'इषः', ऊर्ज:' एतावेव शारदौ स यच्छरद्यूर्ग्रस ओषधय पच्यन्ते तेनो हैताविषश्चोर्जश्च । श० ४ । ३ । १ । ६ ॥ तस्य तार्क्ष्यश्चारिष्टतेमिश्च सेनानीग्रामण्यौ इति शारदौ तावृतू । श० ८ । ६ । १ । १८ ॥
( ५ ) 'सहः । ', ' सहस्यः ।` तस्य सेनजिच्च सुषेणश्च सेनानीग्रामण्यौ हेमन्तिकौ तावृतू । श० ८ । ६ । १ । ७ ॥ एतौ एव हेमन्तिकौ स यद् हेमन्त इमाः प्रजा सहसैव स्वं वशमुपनयते तेनोहैतौ सहश्च सहस्यश्च । श० ४ । ३ । १ । १८ ॥
( ६ ) तपः', 'तपस्यः '- एतौ एव शैशिरौ स यदेतयोर्बलिष्ठं श्यायति तेनो हैतौ तपश्च तपस्यश्च श० ४ । ३ । १ । १९ ॥
संवत्सर के अंशो और प्रजापालक राजा के नियत पदाधिकारी पुरुषों की तुलना को साथ दिये मानचित्र से देखें ।
ऋतु नाम मास नाम विशेष नाम पद नाम सेनानी, ग्रामणी
१ वसंतः चैत्र ... मधुः ... रथगृत्सः सेनानी : ...
वैशाख... माधवः... रथौजा... ग्रामणीः
२ ग्रीष्मः ज्येष्ठः ... शुक्रः ... रथस्वनः सेनानीः ...
आषाढ़: ... शुचिः... रथेचित्रः ग्रामणीः ...
३ वर्षा: श्रावणः ... नभः ... रथप्रोतः सेनानी: ...
भाद्रः ... नभस्यः ... असमरथः ग्रामणीः ...
४ शरद् आश्विनः (कुमारः )इषः तार्क्ष्य: ... सेनानीः ...
कार्तिकः ... ऊर्जः ... अरिष्टनेमिः ग्रामणीः ...
५ हेमन्तः मार्गशीषः ... सहः ... सेनजित्... सेनानीः ...
पौषः ... सहस्यः ... सुषेणः ... ग्रामणीः ...
६ शिशिरः माघः ... तपः .... ....... .......
फाल्गुनः .. तपस्य.... ....... .......
७ ... मलमास: ... अहंसस्पतिः ....... .......
अप्सरा नाम,संकेत हेतिः, प्रहेतिः दिशा नेतारौ
पुंजिकस्थला. सेना दंक्ष्णुपशुः हेतिः पूर्वा अग्नि
क्रतुस्थला. समितिः पौरुषेयवधः प्रहेतिः हरिकेशः
मेनका.. द्यौः ... यातुधानाः हेतिः दक्षिणा विश्वकर्मा
सहजन्या पृथिवी रक्षांसि प्रहेतिः वायुः
प्रम्लोचन्ती अहः व्याघ्राः हेतिः पश्चिमा विश्वव्यचाः
अनुम्लोचन्ती रात्रीः सर्पाः प्रहेतिः आदित्यः
विश्वाची वेदिः आपः हेतिः उत्तरा संयद्वसुः
घृताची स्रुक् वातः प्रहेतिः यज्ञः
उर्वशी आहुतिः अवस्फूर्जन् ..... उपरि अर्वाग्वसुः
पूर्वचित्ती दक्षिणा विद्युत ..... पर्जन्यः
...... ...... ...... .... अधः .........
....... ....... ...... .... मध्यम् ........
टिप्पणी
१ उपयाम। २ पयामगृहीतोऽसि। ३ पयामगृहीतोऽसि। ४ पयामगृहीतोऽसि। ५ पयामगृहीतोऽसि। ६ पयामगृहीतोऽसि। ७ पयामगृहीतोऽसि। ८ पयामगृहीतोऽसि। ९ पयामगृहीतोऽसि। १० पयामगृहीतोऽसि। ११ पयामगृहीतोऽसि। १२ पयामगृहीतोऽसि। १३ पयामगृहीतोऽसि।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
जापतिर्ऋषिः । ( १, ३ - ५, ६, ११ ) साम्न्यो गायत्र्यः । षड्जः । ( 2 )
आसुर्यनुष्टुप् । ( ३-५ ) साम्नीगायत्री । प्रजापतिर्ऋषिः । (१,३-५, ६, ११ ) समन्यो गायत्र्यः । षड्जः । ( २, ६, १०, १२ ) आसूर्योऽनुष्टुभः । गांधारः । ७, ८, यागुष्यौ पंक्ती । पञ्चमः । १३ आसुर्युष्णिक् । ऋषभः ॥
विषय
राजा, प्रजा, सेना और सभ्य जनों को क्या क्या कहे, यह विषयान्तर से उपदेश किया है।
भाषार्थ
हे राजन् ! जिससे आप (उपयामगृहीतः) उत्तम नियमों से स्वीकृत (असि) हो, इसलिये (त्वा) आपको (मधवे) चैत्र मास के लिये हम स्वीकार करते हैं । सभापति कहता है—हे प्रजा, सभा और सेना के पुरुषो ! क्योंकि तुम में से प्रत्येक व्यक्ति (उपयामगृहीतः) उत्तम नियमों से स्वीकृत है, इस लिये एक-एक करके (त्वा) तुम्हें (मधवे) चैत्र मास के लिये मैं स्वीकार करता हूँ। इस प्रकार सकल मन्त्र की योजना करें । [योजना इस प्रकार है] [हे राजन्! जिससे आप (उपयामगृहीतः) उत्तम नियमों से स्वीकृत (असि) हो, इसलिये (त्वा) आपको (माधवाय) वैशाख मास के लिये (त्वा) आपको (शुक्राय) ज्येष्ठ मास के लिये, (त्वा)आपको (शुचये) आषाढ़ मास के लिये, (त्वा) आपको (नभसे) श्रावण मास के लिए (त्वा) आपको (नभस्याय) भाद्र मास के लिए, (त्वा) आपको (इषे) आश्विन मास के लिये, (त्वा) आपको (ऊर्जे) कार्त्तिक मास के लिये, (त्वा) आपको (सहसे) मार्गशीर्ष मास के लिये, (त्वा) आापको (सहस्याय) पौष मास के लिये, (त्वा) आापको (तपसे) माघ मास के लिये, (त्वा) आपको(तपस्याय) फाल्गुन मास के लिये, (त्वा) (अहंसस्पतये) सबके बल की रक्षा के लियेहम स्वीकार करते हैं। सभापति कहता है-- हे प्रजा, सभा और सेना के पुरुषो! क्योंकि तुम में से प्रत्येक (उपयामगृहीतः) उत्तम नियमों से स्वीकृत है, इसलिये एक-एक करके (त्वा) तुम्हें (माधवाय) वैशाख मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (शुक्राय) ज्येष्ठ मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (शुचये) आषाढ़ मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (नभस्याय) भाद्र मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (इषे) आश्विन मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (ऊर्जे) कार्त्तिक मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (सहसे) मार्गशीर्ष मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (सहस्याय) पौष मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (तपसे) माघ मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (तपस्याय) फाल्गुन मास के लिये, (त्वा) तुम्हें (अहंसस्पतये) सबके बल की रक्षा के लिये--मैं स्वीकार करता हूँ ।। ७ । ३० ।। ]
भावार्थ
सभापति राजा यथाकाल श्रेष्ठ राज्य को प्राप्त करके आप्त व्यवहार से प्रजा जनों को सब सुख प्रदान करे और वे राजा की आज्ञा के अनुकूल व्यवहार में वर्तमान रहें ।। ७ । ३० ।।
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या शत० (४ । ३ । १ । १४-२३) में की गई है।। ७ । ३०।।
भाष्यसार
१. प्रजा का राजा के प्रति कथन--हे राजन् ! आप उत्तम नियमों के अनुसार स्वीकार किये गये हमारे राजा हो, इसलिये आपको चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्त्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ और फाल्गुन इन वर्ष के १२ मासों में होने वाले सब सुखों की प्राप्ति के लिए हम प्रजाजन आप को राजा स्वीकार करते हैं । सबके बल की रक्षा करने वाले आप ही हो। आपकी आज्ञा के अनुकूल व्यवहार में हम सदा वर्तमान रहेंगे। २. राजा का प्रजा के प्रति कथन--हे प्रजा, सभा और सेना के पुरुषो ! तुम में से प्रत्येक व्यक्ति को मैंने नियमानुसार अपनी प्रजा स्वीकार किया है। इसलिये चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्त्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ, फाल्गुन --इन वर्ष के १२ मासों में यथाकाल श्रेष्ठ राज्य को प्राप्त करके आप्त जनों के व्यवहार के अनुसार सब सुख प्रदान करूँगा। तुम प्रजा, सभा और सेना के पुरुष ही मेरे सब बलों के रक्षक हो। इसलिये मैं तुम्हें प्रजा रूप में स्वीकार करता हूँ ।। ७।३० ।।
मराठी (2)
भावार्थ
राजाने काळानुरूप राज्यशासन उत्तमरीत्या चालवून प्रजेला सुख द्यावे व प्रजेनेही राजाच्या आज्ञेनुसार वागावे.
विषय
पुनश्च किंचीत विषयांतर करून पुढील मंत्रात तोच विषय मांडला आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - (सभासद राजाला (राष्ट्राध्यक्षाला) उद्देशून म्हणत आहेत) - हे राजन्, आपण (उपयामगृहीत:) राज्याद्वारे राज्यप्रबंधासाठी जे उत्कृष्ट नियम केलेले आहेत, त्या नियमांनी (संविधान वा राज्यघटनेतील नियमांनी) बांधलेले (असि) आहात व आपण त्या नियमांचा स्वीकार केलेला आहे (घटनेची शपथ घेतली आहे) यामुळे (मधने) चैत्र मासाच्या सभेसाठी म्हणजे चैत्र मासात सर्वांसाठी सुखकारक व्यवहार करण्यासाठी आणि नियम-पालनासाठी आम्ही आपला स्वीकार करतो (आपणास त्या नियमांची आठवण देतो)- यानंतर सभाध्यक्ष राजा सभासदांना म्हणतो-हे सभासदजनहो, हे प्रजाजनहो आणि हे सेनाध्यक्ष वा सैनिक हो, तुमच्यापैकी प्रत्येक जण (उपयामगृहीत:) चांगल्या नियमांनी (घटनेतील तरतुदींनी) बांधलेला (असि) आहे. (तुम्ही देखील नियमाप्रमाणे वागणार आहात) यामुळे मी सभापती तुम्हा सर्वांना चैत्र मासात सुख-सुविधा देण्यासाठी स्वीकार करीत आहे. पुढे याप्रमाणे वर्षातील बारा महिन्यात सुख, सोय, सहकार्य देण्यासाठी राजा, राज्यसभासद, प्रजाजन आणि सैनिकजन यांनी बारा महिने (म्हणजे सदा निरंतर) एकमेकांचा स्वीकार करावा ॥30॥^(या मंत्राच्या संस्कृत भाष्यामध्ये महर्षी दयानंद सरस्वती यांनी जो प्रत्येक महिन्याचा विशेषत्वाने स्पष्ट नामोल्लेख केला आहे, तो वाचकांसाठी विशेष देत आहोत - (उपयामगृहीत:) = सुनियमैस्स्वीकृत:। नियमांनी बांधलेला वा नियमांचा स्वीकार केलेला ॥ ^(मधवे=चैत्रमासाय) (माधराय=वैशाखभासाय) (शुक्राय=ज्येष्ठाय) (शुचये=आषाढाय) (नभसे=श्रावणाय) (नभस्याय=भाद्राय) (इषे=अश्विनाथ) (ऊर्ज्जे=कार्त्तिकाय) (सहसे=मार्गशीर्षाय) (सदृस्याय=पौषाय) (तपसे=माघाय) (तपस्याय=फाल्गुनाय) (अंहसस्पतये= सर्वेषां वैगस्य पालकाय)
भावार्थ
भावार्थ - सभाध्यक्ष राजाचे कर्त्तव्य आहे की त्याने यथोचित समयी श्रेष्ठ राज्यव्यवहार करीत प्रजाजनांना सर्व सुख द्यावेत. त्याचप्रमाणे प्रजाजनांनी देखील राजाच्या आज्ञेत राहून सर्व अनुकूल आचरण करावेत. ॥30॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O King, thou art the master of the art of administration, we accept thee as our Lord, in all the twelve months of Chaitra, Vaisakha, Jyaishtha, Ashadha, Sravana, Bhadra, Asvin, Kartika, Margashirsha, Pausha, Magha, Phalguna months, and for the protection of us all.
Meaning
Lord/People of the land, accepted, sanctified and positioned you are in the laws and the structure of the land. Therefore I/we accept you for the month of Chaitra, for the month of Vaishakha, for the month of Jyeshtha, for the month of Ashadha, for the month of Shravana, for the month for Bhadra, for the month of Ashwina, for the month of Kartika, for the month of Marga-shirsha, for the month of Pausha, for the month of Magha, for the month of Phalguna for the defence and security of the power and safety of all (within the laws of the state through monthly meetings of the Head of the state and the representatives of the people).
Translation
You have been duly accepted; I take you for the month of Madhu (Caitra). (1) You have been duly accepted; I take you for the month of Madhava (Vaisakha). (2) You have been duly accepted; I take you for the month of Sukra (Jyestha). (3) You have been duly accepted, I take you for the month of Suci (Asadha). (4) You have been duly accepted; I take you for the month of Nabhas (Sravana). (5) You have been duly accepted; I take you for the month of Nabhasya (Bhadrapada). (6) You have been duly accepted; I take you for the month of Isa (Asvin). (7) You have been duly accepted; I take you for the month of Urja (Kartika). (8) You have been duly accepted; I take you for the month of Sahas (Marga Sirsa). (9) You have been duly accepted; I take you for the month of Sahasya (Pausa). (10) You have been duly accepted; I take you for the month of Tapas (Magha). (11) You have been duly accepted; I take you for the month of Tapasya (Phalguna). (12) You have been duly accepted, I take you for the month of Amhasaspati (the intercalary month). (13)
Notes
In this Kandika, we have Vedic names of the twelve months and one intercalary month (A mhasaspati).
बंगाली (1)
विषय
পুনর্বিষয়ান্তরেণ তদেবাহ ॥
পুনরায় বিষয়ান্তর পূর্বক সেই উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে রাজন্ ! যদ্দ্বারা আপনি (উপয়ামগৃহীতঃ) ভাল-ভাল রাজ্য প্রবন্ধের নিয়মের দ্বারা স্বীকৃত (অসি) আছেন, অতএব, (ত্বা) আপনাকে (মধবে) চৈত্র মাসের সভার জন্য অর্থাৎ চৈত্রমাস প্রসিদ্ধ সুখকারী ব্যবহার রক্ষা হেতু আমরা স্বীকার করি । সভাপতি বলেন যে, হে সভাসদ্বর্গ তথা প্রজা বা সেনাগণ । তোমাদের মধ্য হইতে প্রত্যেকে (উপয়ামগৃহীতঃ) ভাল ভাল নিয়ম দ্বারা স্বীকৃত (অসি) আছো । এইজন্য তোমাদেরকে চৈত্র মাসের সুখের জন্য স্বীকার করি । এইভাবে দ্বাদশ মাসের যথোক্ত সুখের জন্য রাজা, রাজসভাসদ্, প্রজাগণ ও সেনাগণ পরস্পর একে অন্যকে স্বীকার করিতে থাকুক ॥ ৩০ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- সভাধ্যক্ষ রাজার উচিত যে, যথোচিত সময় প্রাপ্ত হইয়া শ্রেষ্ঠ রাজ্য ব্যবহার দ্বারা প্রজাদিগের জন্য সকল সুখ প্রদান করিতে থাকুন এবং প্রজাগণও রাজার আজ্ঞানুকূল ব্যবহার করিতে থাকুক ॥ ৩০ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
উ॒প॒য়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ মধ॑বে ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ মাধ॑বায় ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি শু॒ক্রায়॑ ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ শুচ॑য়ে ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ নভ॑সে ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি নভ॒স্যা᳖য় ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসী॒ষে ত্বো॑পয়া॒মগৃ॑হীতোऽসূ্য॒র্জে ত্বো॑পয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ সহ॑সে ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি সহ॒স্যা᳖য় ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ তপ॑সে ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽসি তপ॒স্যা᳖য় ত্বোপয়া॒মগৃ॑হীতোऽস্যꣳহসস্প॒তয়ে॑ ত্বা ॥ ৩০ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
উপয়ামগৃহীতোऽসীত্যস্য দেবশ্রবা ঋষিঃ । প্রজাপতির্দেবতা । আদ্যস্য সাম্নী গায়ত্রী, দ্বিতীয়স্যাসুর্য়্যনুষ্টুপ্, তৃতীয়চতুর্থপঞ্চমানাং সাম্নী গায়ত্রী, ষষ্ঠস্যাসুর্য়্যনুষ্টুপ্, সপ্তমাষ্টময়োর্য়াজুষী পংক্তিঃ, নবমস্য সাম্নী গায়ত্রী, দশমস্যাসুর্য়্যনুষ্টুপ্, একাদশস্য সাম্নী গায়ত্রী, দ্বাদশস্যাসুর্য়্যনুষ্টুপ্, ত্রয়োদশস্যাসুর্য়্যুষ্ণিক্ ছন্দাংসি । অত্র গায়ত্র্যা ষড্জঃ, অনুষ্টুভো গান্ধারঃ, পঙ্ক্তেঃ পঞ্চমঃ,
উষ্ণিজ ঋষভশ্চ স্বরাঃ ॥
हिंगलिश (1)
Subject
सभापति राजा प्रजा, सेना और सभ्यजनों को क्या-क्या कहे, यही अगले मन्त्र में कहा है॥
Word Meaning
पदार्थः—हे राजन्! जिस से आप (उपयामगृहीतः) अच्छे-अच्छे राज्य प्रबन्ध के नियमों से स्वीकार किये हुए (असि) हैं, इससे (त्वा) आपको (मधवे) चैत्र मास की सभा के लिये अर्थात् चैत्र मास प्रसिद्ध सुख कराने वाले व्यवहार की रक्षा के लिये हम लोग स्वीकार करते हैं। सभापति कहता है कि हे सभासदो तथा प्रजा वा सेनाजनो! तुममें से एक-एक (उपयामगृहीतः) अच्छे-अच्छे नियमों से स्वीकार किया हुआ (असि) है, इसलिये तुम को चैत्र मास के सुख के लिये स्वीकार करता हूं। इसी प्रकार बारहों महीनों के यथोक्त सुख के लिये राजा, राजसभासद्, प्रजाजन और सेनाजन परस्पर एक-दूसरे को स्वीकार करते रहें॥yaju7.30॥
Tika / Tippani
भावार्थः—सभाध्यक्ष राजा को चाहिये कि यथोचित समय को प्राप्त होकर श्रेष्ठ राज्य व्यवहार से प्रजाजनों के लिये सब सुख देता रहे और प्रजाजन भी राजा की आज्ञा के अनुकूल व्यवहारों में वर्त्ता करें॥३०॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal