शब्दार्थ -
प्रथम अर्थ (परमात्मपरक) हे परमात्मन (इदम्) ही माझ्याजवळ पार्थिव अग्नीच्या रूपाने (ते) तुझी (एकम्) एक ज्योती आहे. (उ) आणि (पर:) दूर पलीकडे द्युलोकात विद्यमान सूर्यरूपाचा (एकम्) दुसरी ज्योती आहे. तू त्या दोन ज्योतीहून भिन्न अशा (तृतीयेन ज्योतिषा) तिसऱ्या ज्योतीद्वारे (संविशस्व) माझ्या अंत:करणात प्रविष्ट हो. (परमे) श्रेष्ठ अशा (जमित्रे) अविर्भाव स्थानात म्हणजे माझ्या आत्म्यात (संवेशन:) प्रवेश करणारा तू (तन्ने) आन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय आणि आनंदमय कोशांसह शरीरासाठी (चारू:) हितकर तसेच (देवानाम्) इंद्रिये, मन, बुद्धी आदी देवांचा (प्रिय:) प्रिय (एधि) हो.।। द्वितीय अर्थ : (जीवात्मापरक) हे जीवात्मन् (इदम्) हे चक्षु आदी इंद्रिये (ते) तुझी (एकम्) एक ज्योती आहे. (३) आणि (पर:) त्यापलीकडे मनरूपाची (ते) तुम्ही (,कम्) एक दुसरी ज्योती आहे. तू (तृतीयेन) तिसऱ्या परमात्मरूप (ज्योतिबा) ज्योतीशी (संविशस्व) सगंत हो. (परमे) सर्वोत्कृष्ट (जनित्रे) उत्पादक परमात्म्यात (संवेशक) संगत वा सहवासित होत तू (वन्ने) तुझ्या आश्रयभूत देह समुहासाठी (चारू:) कल्याणकर आणि (देवानाम्) दिव्य गुणांचे (प्रिय:) स्नेहपात्र (एधि) हो. ।।३।।

भावार्थ - भौतिक अग्नी आणि सूर्यरूप अग्नीमध्ये परमात्म्याची ज्योतीच प्रदीप्त होत आहे. म्हटलेही आहे. - अग्नीमध्ये परमेश्वररूप अग्नी प्रविष्ट होऊन विचरण करीत आहे. ऋग्वेद ४।३९।९ आदिव्यात जो पुरुष वास करीत आहे, तो मी परमेश्वरच आहे. यजु. ४०।१७। त्याच्यात तेजाने, ज्योतीने हे सर्व तेजोमय वा चमकत आहेत. कठ. ५।१५। यावरून कळते की, पार्थिव आग आणि सूर्य अग्नी दोन्ही परमात्म्याचाच ज्योती आहेत. पण परमेश्वराची वास्तविक तिसरी ज्योती त्याचा स्वत: स्वाभाविक तेजच आहे. त्या तेजानेच परमेश्वर भक्तांच्या आत्म्यात प्रविष्ट होऊन भक्तांचे कल्याण करीत असतो. आणि भक्तांचे शरीर, प्राण, मन, बुद्धी आदींचे हित संपादन करतो. यामुळे त्याच्या तिसऱ्या ज्योतीच्या प्राप्तर्थ सर्वांनी योगाभ्यासाद्वारे यत्न केले पाहिजेत. मंत्राच्या दुसऱ्या अर्थात जीवात्म्यास उद्देशून कथन केले आहे. - हे जीवात्मन् तुझी एक ज्योती नेत्र, श्रोत्र आदी इंद्रिये आहेत, तुझी दुसरी ज्योती मन आहे. वेदात म्हटले आहेच की प्राण्यात सर्वाधिक वेगवान मनही एक ध्रुव ज्योती दर्शनाकरीता दिलेली वा स्थापित आहे. ऋग्वेद ६।९।५। पण ह्या दोन्ही ज्योती साधन रूप आहेत, साध्य ज्योती तर तिसरी परमात्म ज्योती आहे. म्हणून तिसऱ्या ज्योतीच्या प्राप्तीकरीता हे जीवात्मन् तू प्राणपणाने प्रयत्न कर. ।।३।।

इस भाष्य को एडिट करें