सपदार्थान्वयः -

हे व्रतपते ! व्रतानाम्=सत्यभाषणादीनां पतिः=पालकस्तत्सम्बुद्धौ अग्ने! =सत्यधर्मोपदेशकेश्वर ! अहं धर्माऽऽदिपदार्थचतुष्टयं चिकीर्षुर्मनुष्यो यदिदं प्रत्यक्षमाचरितुं सत्यं व्रतम् अनृतात् न विद्यते ऋतं=यथार्थमाचरणं यस्मिन् तस्मान्मिथ्याभाषणान्मिथ्याकरणान्मिथ्यामानात् (पृथग्भूत्वा) पृथग्वर्त्तमानं सत्यं यद् वेदविद्यया, प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैः, सृष्टिक्रमेण, विदुषां सङ्गेन सुविचारेणाऽऽत्मशुद्धया वा निर्भ्रमं सर्वहितं तत्त्वनिष्ठं सत्प्रभवं सम्यक् परीक्ष्य निश्चीयते तद् व्रतं सत्यभाषणं सत्यकरणं सत्यमानं च आचरिष्यामि अनुष्ठास्यामि। तत् तस्यानुष्ठान पूर्तिश्च मे मम भवता स्वकृपया राध्यताम् संसेध्यताम्, यद् उमि प्राप्नोमि ज्ञातुं प्राप्तुमनुष्ठातुं प्राप्नोमि यच्चाऽनुष्ठातु शकेयं यथा समर्थो भवेयं, तदपि सर्व राध्यताम्=संसेध्यताम्॥ १।५॥

पदार्थः -

(अग्ने) हे सत्योपदेशकेश्वर ! (व्रतपते) व्रतानां सत्यभाषणादीनां पतिः=पालकस्तत्संबुद्धौ (व्रतम्) सत्यभाषणं सत्यकरणं सत्यमानं च (चरिष्यामि) अनुष्ठास्यामि (तत्) व्रतमनुष्ठातुम् (शकेयम्) यथा समर्थो भवेयम् (तत्) तस्यानुष्ठानं पूर्त्तिश्च (मे) मम (राध्यताम्) संसेध्यताम् (इदम्) प्रत्यक्षमाचरितुं सत्यं व्रतम् (अहम्) धर्मादिपदार्थचतुष्टयं चिकीषुर्मनुष्यः (अनृतात्) न विद्यते ऋतं यथार्थमाचरणं यस्मिन् तस्मान्मिथ्याभाषणान् मिथ्याकरणान्मिथ्यामानात्पृथग्भूत्वा (सत्यम्) यद्वेदविद्यया प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैः सृष्टिक्रमेण विदुषां संगेन सुविचारेणात्मशुद्धया वा निर्भ्रमं सर्वहितं तत्त्वनिष्ठं सत्प्रभवं सम्यक् परीक्ष्य निश्चीयते तत्। सत्यं कस्मात् सत्सु तायते सत्प्रभवं भवतीति वा॥ निरु० ३। १३॥ (उपि) क्रियार्थे (एम) ज्ञातुं प्राप्तुमनुष्ठातुं प्राप्नोमि॥ अयं मन्त्रः श० १। १। १। २-४ व्याख्यातः॥५॥

भावार्थः -

 [हे-अग्ने! =सत्यधर्मोपदेशकेश्वर ! अहं यदिदमनृतात् पृथग्वर्तमानं सत्यं व्रतमाचरिष्यामि]

ईश्वरेण सर्वमनुष्यैरनुष्ठेयोऽयं धर्म उपदिश्यते—यो न्यायः, पक्षपातरहितः सुपरीक्षितः, सत्यलक्षणान्वितः, सर्वहिताय वर्त्तमान, ऐहिकपारमार्थिकसुखहेतुरस्ति स एव धर्मः सर्वमनुष्यैः सदाचरणीयः। यश्चैतस्माद् विरुद्धो ह्यधर्मः स नैव केनापि कदाचिदनुष्ठेयः। एवं हि सर्वैः प्रतिज्ञा कार्या--

[ तन्मे=मम भवता स्वकृपया राध्यताम्=संसेध्यताम्]

हे परमेश्वर ! वयं वेदेषु भवदुपदिष्टमिमं सत्यधर्ममाचरितुमिच्छामः। येयमस्माकमिच्छा सा

भवत्कृपया सम्यक् सिध्येत्।

[ यदुपैमि=प्राप्नोमि यच्चानुष्ठातुं शकेयं तदपि सर्वं राध्यताम् ]

यतो वयमर्थकाममोक्षफलानि प्राप्तुं शक्नुयाम, यथा चाधर्म सर्वथा त्यक्त्वाऽनर्थकुकामबन्ध दुःख- फलानि पापानि त्यक्तुं त्याजयितुं च समर्था भवेम।

[ व्रतपते!]

यथा भवान् सत्यव्रतपालकत्वाद् व्रतपतिर्वर्तते तथैव वयमपि भवत्कृपया स्वपुरुषार्थेन यथाशक्ति सत्यव्रत पालका भवेम।

एवं सदैव धर्म चिकीर्षवः सत्क्रियावन्तो भूत्वा सर्वसुखोपेताः सर्वप्राणिनां सुखकारकाश्च भवेमेति सर्वैः सदैवेष्टितव्यम्॥

[ देवासुरभेदमाह--]

शतपथब्राह्मणेऽस्य मन्त्रस्य व्याख्यायामुक्तं--मनुष्याणां द्विविधमेवाचरणं सत्यमनृतं च, तत्र ये वाङ्मनःशरीरै: सत्यमेवाचरन्ति ते देवाः। ये चैवानृतमाचरन्ति ते मनुष्या अर्थादसुरराक्षसाः सन्तीति वेद्यम्॥१।५॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः। अग्निः= ईश्वरः॥ आर्चीत्रिष्टुप्। धैवतः॥