यजुर्वेद - अध्याय 32/ मन्त्र 4
ऋषिः - स्वयम्भु ब्रह्म ऋषिः
देवता - आत्मा देवता
छन्दः - भुरिक् त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
1
ए॒षो ह॑ दे॒वः प्र॒दिशोऽ नु॒ सर्वाः॒ पूर्वो॑ ह जा॒तः सऽ उ॒ गर्भे॑ऽ अ॒न्तः। सऽ ए॒व जा॒तः स ज॑नि॒ष्यमा॑णः प्र॒त्यङ् जना॑स्तिष्ठति स॒र्वतो॑मुखः॥४॥
स्वर सहित पद पाठए॒षः। ह॒। दे॒वः। प्र॒दिश॒ इति॑ प्र॒ऽदिशः॑। अनु॑। सर्वाः॑। पूर्वः॑। ह॒। जा॒तः। सः। उँ॒ऽइत्यूँ॑। गर्भे॑। अ॒न्तरित्य॒न्तः ॥ सः। ए॒व। जा॒तः। सः। ज॒नि॒ष्यमा॑णः। प्र॒त्यङ्। जनाः॑। ति॒ष्ठ॒ति॒। सर्वतो॑मुख इति॑ स॒र्वतः॑ऽमुखः ॥४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
एषो ह देवः प्रदिशोनु सर्वाः पूर्वो ह जातः सऽउ गर्भेऽअन्तः । सऽएव जातः स जनिष्यमाणः प्रत्यङ्जनास्तिष्थति सर्वतोमुखः ॥
स्वर रहित पद पाठ
एषः। ह। देवः। प्रदिश इति प्रऽदिशः। अनु। सर्वाः। पूर्वः। ह। जातः। सः। उँऽइत्यूँ। गर्भे। अन्तरित्यन्तः॥ सः। एव। जातः। सः। जनिष्यमाणः। प्रत्यङ् । जनाः। तिष्ठति। सर्वतोमुख इति सर्वतःऽमुखः॥४॥
विषय - उसका सर्वतोमुख वर्णन उसका त्रिज्योति षोडषी स्वरूप ।
भावार्थ -
( एषः देवः ) निश्चय से यह ही सब पदार्थों का द्रष्टा और प्रकाशक (सर्वाः प्रदिशः) समस्त दिशाओं को (अनु) व्यापे हुए है । (ह) वही निश्चय से (पूर्व:) सबसे पूर्व (जातः) प्रथम प्रकट होता हैं । (सः उ ) और वह ही (अन्तः गर्भे ) भीतर गर्भ में आत्मा और हिरण्यगर्भ में परमात्मा विद्यमान रहता है । (सः एव ) वह ही (जातः) समस्त लोकों में शक्ति रूप से प्रकट होता है । (सः) वह ही ( जनिष्यमाण: ) भविष्य में भी प्रकट होगा । हे ( जनाः ) पुरुषो ! वह ( प्रत्यङ ) प्रत्येक पदार्थ में व्यापक होकर ( सर्वतः मुखः ) सब ओर उसके मुखों के समान सब प्रकार के काम करने की शक्ति वाला है ।
सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति । गीता । १३ । १३ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - आत्मा । भुरिक् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal