यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 27
ऋषिः - वत्स ऋषिः
देवता - विद्वान् देवता
छन्दः - भूरिक् ब्राह्मी पङ्क्ति,
स्वरः - पञ्चमः
4
मि॒त्रो न॒ऽएहि॒ सुमि॑त्रध॒ऽइन्द्र॑स्यो॒रुमावि॑श॒ दक्षि॑णमु॒शन्नु॒शन्त॑ꣳ स्यो॒नः स्यो॒नम्। स्वान॒ भ्राजाङ्घा॑रे॒ बम्भा॑रे॒ हस्त॒ सुह॑स्त॒ कृशा॑नवे॒ते वः॑ सोम॒क्रय॑णा॒स्तान् र॑क्षध्वं॒ मा वो॑ दभन्॥२७॥
स्वर सहित पद पाठमि॒त्रः। नः॒। आ। इ॒हि॒। सुमि॑त्रध॒ इति॒ सुऽमि॑त्रधः। इन्द्र॑स्य। उ॒रुम्। आ। वि॒श॒। दक्षि॑णम्। उ॒शन्। उ॒शन्त॑म्। स्यो॒नः। स्यो॒नम्। स्वान॑। भ्राज॑। अङ्घा॑रे। बम्भा॑रे। हस्त॑। सुह॒स्तेति॒ सुऽहस्त॑। कृशा॑नो॒ऽइति॒ कृशानो। ए॒ते। वः॒। सो॒म॒क्रय॑णा॒ इति॑ सोम॒ऽक्रय॑णाः। तान्। र॒क्ष॒ध्व॒म्। मा। वः॒। द॒भ॒न् ॥२७॥
स्वर रहित मन्त्र
मित्रो न एहि सुमित्रधः इन्द्रस्योरुमा विश दक्षिणमुशन्नुशन्तँ स्योनः स्योनम् । स्वान भ्राजाङ्घारे बम्भारे हस्त सुहस्त कृशानोवेते वः सोमक्रयणास्तान्रक्षध्वम्मा वो दभन् ॥
स्वर रहित पद पाठ
मित्रः। नः। आ। इहि। सुमित्रध इति सुऽमित्रधः। इन्द्रस्य। उरुम्। आ। विश। दक्षिणम्। उशन्। उशन्तम्। स्योनः। स्योनम्। स्वान। भ्राज। अङ्घारे। बम्भारे। हस्त। सुहस्तेति सुऽहस्त। कृशानोऽइति कृशानो। एते। वः। सोमक्रयणा इति सोमऽक्रयणाः। तान्। रक्षध्वम्। मा। वः। दभन्॥२७॥
विषय - अष्टप्रकृति राज्यव्यवस्था ।
भावार्थ -
अष्ट प्रधान या अष्ट प्रकृति राज्यव्यवस्था का वर्णन करते हैं । नरोत्तम ! तू ( मित्र इव ) प्रजाको मरण से त्राण करने वाले सूर्य के समान पालक ( सुमित्रधः) उत्तम २ मित्रों, सहायकों का धारण पोषण करने हारा होकर (नः एहि ) हमें प्राप्त हो । हे राजन् ! तू ( इन्द्रस्य ) ऐश्वर्यवान् परमेश्वर या ऐश्वर्यवान् राष्ट्रपति के ( दक्षिणम् ) दायें या बलवान् ( उशन्तम् ) कामना युक्त ( स्योनं ) सुखप्रद ( उरुम् ) विशाल, बहुतों को याश्रय देने में समर्थ पद को ( आविश ) प्राप्त कर । हे ( स्वान ) प्रजा के उपदेष्टा, हे* (भ्राज) शस्त्रास्त्रों से परम शोभायमान । हे ( अघ्रो ) अर्घ- पाप के शन्रो, पापी पुरुषों के दमनकारिन् ! हे ( हस्त ) शत्रुओं के युद्ध में हनन समर्थ सेनापते ! हे ( सु-हस्त ) उत्तम २ पदार्थ शिल्प द्वारा रचने में समर्थ विश्वकर्मन् ! हे ( कृशानो ) दुर्बलों या कृशों के उज्जीवक ! अथवा शत्रुओं के कर्शन करने हारे, उनके बल को नीति द्वारा तोड़ने हारे सात मुख्य पदाधिकारी पुरुषो ! ( एते ) ये सब प्रजास्थ पुरुष या प्रतिनिधिगण ! ( वः ) तुम सबको ( सोम क्रयणाः ) सोम, राजा को नाना प्रकार से स्वीकार रहे हैं । ( तान् रक्षध्वयम् ) उन सबको आप लोग रक्षा करें और वे ( व: ) तुम सबको ( मादयन् ) विनाश न करें ॥
टिप्पणी -
२७-०कृशानो। एते ० इति काण्व ० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
सोमः सोमरक्षका धिष्ण्याः, विद्वान् वा देवता ॥ भुरिग् ब्राह्मी पंक्तिः । पञ्चमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal