ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 62/ मन्त्र 12
ऋषिः - गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
देवता - सविता
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
दे॒वं नरः॑ सवि॒तारं॒ विप्रा॑ य॒ज्ञैः सु॑वृ॒क्तिभिः॑। न॒म॒स्यन्ति॑ धि॒येषि॒ताः॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वम् । नरः॑ । स॒वि॒तार॑म् । विप्राः॑ । य॒ज्ञैः । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ । न॒म॒स्यन्ति॑ । धि॒या । इ॒षि॒ताः ॥
स्वर रहित मन्त्र
देवं नरः सवितारं विप्रा यज्ञैः सुवृक्तिभिः। नमस्यन्ति धियेषिताः॥
स्वर रहित पद पाठदेवम्। नरः। सवितारम्। विप्राः। यज्ञैः। सुवृक्तिऽभिः। नमस्यन्ति। धिया। इषिताः॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 62; मन्त्र » 12
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
ये धियेषिता नरो विप्राः सुवृक्तिभिर्यज्ञैः सवितारं देवं नमस्यन्ति तेऽभीष्टसिद्धसुखा जायन्ते ॥१२॥
पदार्थः
(देवम्) सुखस्य दातारम् (नरः) योगेनेन्द्रियान्तःकरणस्य नेतारः (सवितारम्) सकलजगदुत्पादकम् (विप्राः) मेधाविनः (यज्ञैः) शास्त्राऽभ्याससत्सङ्गयोगाभ्यासैः (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु वृक्तिर्दोषाणां छेदनं येषु तैः (नमस्यन्ति) (धिया) प्रज्ञया कर्मणा वा (इषिताः) प्रेरिताः ॥१२॥
भावार्थः
ये संयमिनो विद्वांसः प्रेम्णा सत्यभाषणादिलक्षणेन धर्म्येण परमेश्वरमुपासते ते सुखाढ्या जायन्ते ॥१२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
पदार्थ
जो (धिया) बुद्धि वा कर्म से (इषिताः) प्रेरणा किये गये (नरः) योग से इन्द्रिय और अन्तःकरण के प्राप्त करानेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (सुवृक्तिभिः) उत्तम प्रकार दोषों का काटना जिनमें उन (यज्ञैः) शास्त्र का अभ्यास सत्सङ्ग और योगाभ्यासों से (सवितारम्) सम्पूर्ण संसार के उत्पन्न करने और (देवम्) सुख देनेवाले को (नमस्यन्ति) नमस्कार करते हैं, वे अभीष्टसुखों से सम्पन्न होते हैं ॥१२॥
भावार्थ
जो इन्द्रियों को वश में करनेवाले विद्वान् लोग प्रेम और सत्यभाषणादिस्वरूप धर्म से परमेश्वर की उपासना करते हैं, वे सुख से युक्त होते हैं ॥१२॥
विषय
'नर, विप्र व धियेषित' बनना
पदार्थ
[१] (नरः) = यज्ञादि उत्तम कर्मों का प्रणयन करनेवाले, (विप्राः) = अपना विशेषरूप से पूरण करनेवाले, (धिया इषिता:) = बुद्धि से प्रेरित होनेवाले, अर्थात् सब कार्यों को बुद्धिपूर्वक करनेवाले लोग सवितारं देवम्- उस प्रेरक प्रकाशमय प्रभु को (यज्ञैः) = यज्ञों से, लोकहित के लिए किये गये कर्मों से तथा (सुवृक्तिभिः) = उत्तमता से-पापवर्जन द्वारा (नमस्यन्ति) = पूजते हैं। [२] प्रभु के उपासक [क] 'नर' होते हैं-यज्ञादि उत्तम कर्मों का प्रणयन करनेवाले, [ख] ये 'विप्र' होते हैं अपना विशेषरूप से पूरण करनेवाले-न्यूनताओं को दूर करनेवाले [ग] (धियेषिताः) = बुद्धि से प्रेरित होनेवालेबुद्धिपूर्वक कार्यों को करनेवाले। [३] ये प्रभु के उपासक प्रभु की उपासना 'यज्ञों' व 'सुवृक्तियों' द्वारा करते हैं। यज्ञादि उत्तम कर्मों का करना ही प्रभु की उपासना है। 'सुवृक्ति' अर्थात् अच्छी प्रकार पापवर्जन से प्रभु की उपासना होती है।
भावार्थ
भावार्थ- हम यज्ञों व पापवर्जन द्वारा प्रभु का उपासन करते हुए आगे बढ़ें, अपनी न्यूनताओं को दूर करें और बुद्धिपूर्वक कर्मों को करें।
विषय
सर्वोत्पादक प्रभु सविता की उपासना
भावार्थ
(विप्राः नरः) विद्वान् लोग (धियेषिताः) बुद्धि और उत्तम कर्मों से प्रेरित होकर और (सुवृक्तिभिः) दोषों को उच्छेदन करने में समर्थ (यज्ञैः) देवपूजन, शास्त्राभ्यास, सत्संग, दान आदि पुण्य कर्मों से (देवं) सर्वप्रकाशक सर्वदाता (सवितारं) सर्वोत्पादक सर्वप्रेरक परमेश्वर को ही (नमस्यन्ति) नमस्कार करते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्रः। १६–१८ विश्वामित्रो जमदग्निर्वा ऋषिः॥ १-३ इन्द्रावरुणौ। ४–६ बृहस्पतिः। ७-९ पूषा। १०-१२ सविता। १३–१५ सोमः। १६–१८ मित्रावरुणौ देवते॥ छन्दः- १ विराट् त्रिष्टुप्। २ त्रिष्टुप्। ३ निचृत्त्रिष्टुप्। ४, ५, १०, ११, १६ निचृद्गायत्री। ६ त्रिपाद्गायत्री। ७, ८, ९, १२, १३, १४, १५, १७, १८ गायत्री॥ अष्टदशर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
संयमी विद्वान लोक प्रेम व सत्यभाषण यांनी युक्त बनून धर्माने परमेश्वराची उपासना करतात ते सुखी होतात. ॥ १२ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Men of piety, knowledge and intelligence, inspired with will and light divine, who control and direct their mind and sense, bow to generous and self- refulgent Savita in meditation, adore him with songs of ecstasy and offer him thanks and homage with yajnas and self-sacrifice.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
More about God is stated
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
The devout and wise men have attained mastery over their inner and external senses through the practice of Yoga. Impelled by intellect and good actions, they adore God, Who is the giver of true happiness and Creator of the world. They do so by the study of the Shastras (holy scriptures), association with the nobles, practice of Yoga and the eradication of all evils. They thus attain all desirable happiness.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
The learned persons of self-control adore God with love (devotion) and righteousness consisting of truthfulness and other virtues. They attain delight in abundance.
Foot Notes
(नरः) योगेनेन्द्रियान्तःकरणस्य नेतारः = Leaders of all inner and external senses through the practice of Yoga. (यज्ञै:) शास्त्राऽभ्याससम्यग्योगाभ्यासै: = By the study of the Shastras, association with the noble and the practice of the Yoga. (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु वृक्तिर्दोषाणां छेदनं येषु तैः = By giving up all evils and defects.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal