ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 21/ मन्त्र 7
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अ॒भि त्वा॒ पाजो॑ र॒क्षसो॒ वि त॑स्थे॒ महि॑ जज्ञा॒नम॒भि तत्सु ति॑ष्ठ। तव॑ प्र॒त्नेन॒ युज्ये॑न॒ सख्या॒ वज्रे॑ण धृष्णो॒ अप॒ ता नु॑दस्व ॥७॥
स्वर सहित पद पाठअ॒भि । त्वा॒ । पाजः॑ । र॒क्षसः॑ । वि । त॒स्थे॒ । महि॑ । ज॒ज्ञा॒नम् । अ॒भि । तत् । सु । ति॒ष्ठ॒ । तव॑ । प्र॒त्नेन॑ । युज्ये॑न । सख्या॑ । वज्रे॑ण । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । अप॑ । ता । नु॒द॒स्व॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अभि त्वा पाजो रक्षसो वि तस्थे महि जज्ञानमभि तत्सु तिष्ठ। तव प्रत्नेन युज्येन सख्या वज्रेण धृष्णो अप ता नुदस्व ॥७॥
स्वर रहित पद पाठअभि। त्वा। पाजः। रक्षसः। वि। तस्थे। महि। जज्ञानम्। अभि। तत्। सु। तिष्ठ। तव। प्रत्नेन। युज्येन। सख्या। वज्रेण। धृष्णो इति। अप। ता। नुदस्व ॥७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 21; मन्त्र » 7
अष्टक » 4; अध्याय » 6; वर्ग » 12; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 6; वर्ग » 12; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे धृष्णो राजँस्तव यन्महि जज्ञानं पाजो रक्षसोऽभि वि तस्थे तत्त्वा प्राप्नोतु तत्वमभि सु तिष्ठ तेन प्रत्नेन युज्येन सख्या वज्रेण त्वं ता अप नुदस्व ॥७॥
पदार्थः
(अभि) आभिमुख्ये (त्वा) त्वाम् (पाजः) बलम् (रक्षसः) दुष्टान् मनुष्यान् (वि) (तस्थे) वितिष्ठते (महि) महत् (जज्ञानम्) सुखजनकम् (अभि) (तत्) (सु) (तिष्ठ) (तव) (प्रत्नेन) प्राचीनेन (युज्येन) योक्तुमर्हेण (सख्या) मित्रेण (वज्रेण) शस्त्रास्त्रसमूहेन (धृष्णो) दृढ (अप) (ता) तानि शत्रूणां सैन्यानि (नुदस्व) दूरीकुरु ॥७॥
भावार्थः
हे राजजन ! ये राजपुरुषा दुष्टेभ्यो दण्डं ददति श्रेष्ठानां पालनं कुर्वन्ति तांस्त्वं सत्कुर्याः ॥७॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (धृष्णो) दृढ़ राजन् ! (तव) आपका जो (महि) बड़ा (जज्ञानम्) सुखजनक (पाजः) बल (रक्षसः) दुष्ट मनुष्यों के (अभि, वि, तस्थे) सम्मुख विशेषकर स्थित होता है (तत्) वह (त्वा) आपको प्राप्त होवे और आप उसके (अभि, सु तिष्ठ) सम्मुख स्थित हूजिये उस (प्रत्नेन) प्राचीन (युज्यते) युक्त करने के योग्य (सख्या) मित्र और (वज्रेण) शस्त्र और अस्त्रों के समूह से आप (ता) उन शत्रुसेनाओं को (अप, नुदस्व) दूर करिये ॥७॥
भावार्थ
हे राजजन ! जो राजपुरुष दुष्टों के लिये दण्ड देते और श्रेष्ठों को पालन करते हैं, उनका आप सत्कार करिये ॥७॥
विषय
ईश्वर का सर्वातिशायी बल । पक्षान्तर में इन्द्र, जीव और रक्षस् विघ्नों का वर्णन ।
भावार्थ
हे राजन् ! हे प्रभो ! (रक्षसः) विघ्नकारी दुष्टपुरुष का (पाज:) बल (महि जज्ञानम् ) बड़े भारी रूप में प्रकट होने वाले (त्वा अभि वितस्थे ) तेरे प्रति विविध प्रकार से विरोध में खड़ा हो, तब तू ( तत् ) उसके (अभि ) मुक़ाबले पर ( तिष्ठ ) खड़ा होजा । हे ( धृष्णो ! ) शत्रुओं को पराजय करने हारे ! और तू ( तव ) अपने ( प्रत्नेन ) सदा तन ( युज्येन ) सहायक (सख्या) मित्रवत् ( वज्रेण ) शस्त्रबल से ( ता ) उन सबको ( अपनुद्स्व ) दूर कर । ( २ ) अध्यात्म में जीव है । विघ्नकारी, सत्कार्यों में बाधक काम क्रोधादि ‘रक्षस्’ हैं । उनका बल वार २ बाधक होकर उपस्थित होता है । वह अपने सनातन सखा ‘वज्र’, अज्ञान दुःखादि के नाशक प्रभु परमेश्वर की सहायता से उसको दूर करे ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ।। इन्द्रो देवता ।। छन्दः – १, २, ९, १०, १२ विराट् त्रिष्टुप् । ४, ५, ६, ११ त्रिष्टुप् । ३, ७ निचृत्त्रिष्टुप् । ८ स्वराड्बृहती ।। द्वादशर्चं सूक्तम् ॥
विषय
प्रत्न सखा 'वज्र'
पदार्थ
[१] प्रभु जीव से कहते हैं कि (त्वा अभि) = तेरी ओर तेरे सामने (रक्षसः पाजः) = यह राक्षसीभावों का सेनारूप बल (वितस्थे) = विशेषरूप से स्थित हुआ है, तेरे पर आक्रमण के लिए यह तैयार है (महि जज्ञानम्) = महान् प्रादुर्भूत होते हुए (तत्) = उस सैन्य को (अभि सुतिष्ठः) = लक्ष्य करके सम्यक् स्थित हो, उस पर आक्रमण के लिए सावधान होकर स्थित हो। [२] हे (धृष्णो) = धर्षणशील शत्रुओं का पराभव करनेवाले जीव ! (तव) = तेरे (प्रत्नेन) = सनातन, सदा के (युज्येन सख्या) = साथ रहनेवाले मित्र (वज्रेण) = क्रियाशीलतारूप वज्र से (ता) = उनको (अपनुदस्व) = परे धकेल दे । क्रियाशीलतारूप वज्र द्वारा इनका तू निराकरण करनेवाला हो ।
भावार्थ
भावार्थ- क्रियाशीलता रूप वज्र से हम निरन्तर आक्रमण करनेवाले राक्षसी भावों को अपने से दूर करें ।
मराठी (1)
भावार्थ
हे राजजनांनो ! जे राजपुरुष दुष्टांना दंड देतात, श्रेष्ठांचे पालन करतात त्यांचा तुम्ही सत्कार करा. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Against you stands the force of evil powers, O potent lord of courage and valour, face that firmly and, with your age old ally and friendly thunderbolt of justice and punishment, crush those forces and wipe them out before they rise to dangerous proportions.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The same subject of people's duties is continued.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O brave champion-king! you who attain that your great strength against the force of the wicked people which manifests happiness. Uphold or maintain it firmly. Drive away the armies of the enemies with that your eternal friend and close companion, the hoard of thunderbolt-like powerful arms and missiles.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O king! honor those officers or workers of the State who punish the wicked persons and cherish good men.
Foot Notes
(पाज:) बलम् पाज: इति बलनाम (NG 2,9)। = Strength. (जज्ञानम्) सुखजनकम् । जनी -प्रादुर्भावे (दिवा० ) । = Producer of happiness. ( नुदस्व ) दूरीकरुं । नुद-प्र ेरणे अपनुद-दूरीकरणे | = Drive away.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal