यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 20
ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः
देवता - त्वष्टा देवता
छन्दः - ब्राह्मी त्रिष्टुप्,
स्वरः - धैवतः
1
ऐ॒न्द्रः प्रा॒णोऽअङ्गे॑ऽअङ्गे॒ निदी॑ध्यदै॒न्द्रऽउ॑दा॒नोऽअङ्गे॑ऽअङ्गे॒ निधी॑तः। देव॑ त्वष्ट॒र्भूरि॑ ते॒ सꣳस॑मेतु॒ सल॑क्ष्मा॒ यद्विषु॑रूपं॒ भवा॑ति। दे॒व॒त्रा यन्त॒म॑वसे॒ सखा॒योऽनु॑ त्वा मा॒ता पि॒तरो॑ मदन्तु॥२०॥
स्वर सहित पद पाठऐ॒न्द्रः। प्रा॒णः। अङ्गे॑ऽअङ्ग॒ इत्यङ्गे॑ऽअङ्गे। नि। दी॒ध्य॒त्। ऐ॒न्द्रः। उ॒दा॒न इत्यु॑त्ऽआ॒नः। अङ्गे॑ऽअङ्ग॒ इत्यङ्गे॑ऽअङ्गे। निधी॑त॒ इति॒ निऽधीतः। देव॑। त्व॒ष्ट॒। भूरि॑। ते॒। सꣳस॒मिति॒ सम्ऽस॑म्। ए॒तु॒। सल॒क्ष्मेति॒ सऽल॑क्ष्म। यत्। विषु॑रूप॒मिति॒ वि॒षु॑ऽरूपम्। भवा॑ति। दे॒व॒त्रेति॑ देव॒ऽत्रा। यन्त॑म्। अव॑से। सखा॑यः। अनु॑। त्वा॒। मा॒ता॒। पि॒तरः॑। म॒द॒न्तु॒ ॥२०॥
स्वर रहित मन्त्र
ऐन्द्रः प्राणोऽअङ्गेअङ्गे निदीध्यदैन्द्रऽउदानोऽअङ्गेअङ्गे निधीतः । देव त्वष्टर्भूरि ते सँसमेतु सलक्ष्मा यद्विषुरूपम्भवाति । देवत्रा यन्तमवसे सखायोनु त्वा माता पितरो मदन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठ
ऐन्द्रः। प्राणः। अङ्गेऽअङ्ग इत्यङ्गेऽअङ्गे। नि। दीध्यत्। ऐन्द्रः। उदान इत्युत्ऽआनः। अङ्गेऽअङ्ग इत्यङ्गेऽअङ्गे। निधीत इति निऽधीतः। देव। त्वष्ट। भूरि। ते। सꣳसमिति सम्ऽसम्। एतु। सलक्ष्मेति सऽलक्ष्म। यत्। विषुरूपमिति विषुऽरूपम्। भवाति। देवत्रेति देवऽत्रा। यन्तम्। अवसे। सखायः। अनु। त्वा। माता। पितरः। मदन्तु॥२०॥
विषय - शरीर में प्राण के समान राजबल का वर्णन ।
भावार्थ -
जिस प्रकार ( ऐन्द्रः ) इन्द्र अर्थात् जीव सम्बन्धी ( प्राणः ) माण, चेतना ( अङ्गे अङ्गे ) अङ्ग अङ्ग में, प्रत्येक अङ्ग में ( निदिध्यत् } निरन्तर प्रकाशित या चेतनारूप से विद्यमान रहती और गति करती या क्रीड़ा करती है । और जिस प्रकार ( एन्द्रः प्राणः) जीव की एक शक्ति उदान भी ( अङ्गे ) प्रत्येक अङ्ग में ( निधीतः ) निरन्तर स्थिर रहती है उसी प्रकार (ऐन्द्रः प्राणः) राष्ट्र में भी प्राण के समान ऐन्द्र= अर्थात् इन्द्र राजा का उत्कृष्ट बल राष्ट्र के ( अङ्गे २ निदीध्यत्) प्रत्येक अङ्ग में विराजमान हो, उज्ज्वलरूप में विद्यमान हो। और इसी प्रकार ( ऐन्द्रः उदानः ) राजा के उत्तम सामर्थ्य उसको उन्नत करनेवाला बल भी (अङ्गे अङ्गे निधीतः ) राष्ट्र के प्रत्येक अंग में स्थापित किया जाय । हे ( देव ) देव ! हे विजिगीपो ! राजन् सेनापते ! हे ( त्वष्टः ) शत्रुओं के बलको काटने बाले, हे प्रजापते ! और गृहपते ! हे वीर पुरुष ! (ते) तेरा ( यत् ) जो ( सलक्ष्म ) एक ही चिह्न या लक्षण को धारण करनेवाला, एक ही पोषाक पहनने वाला ( विपुरूपम् ) नाना प्रकार का सेना बल है वह ( भूरि ) बहुत अधिक मात्रा में ( सम् एतु ) एकत्र हो । ( देवत्रा ) देवों, राजाओं के बीच ( यन्तन) गमन करते हुए (त्वा अनु ) तेरे पीछे २ चलने वाले ( सखायः ) तेरे सुहृद् राजा लोग ( अवसे ) तेरी रक्षा के लिये चलें और ( माता पितरौ ) तेरे माता पिता भी ( त्वा अनु ) तेरे उन्नति के साथ ( मदन्तु ) हर्षित हों ! अथवा तेरे मित्रगण तेरे माता पिता को हर्षित करें ||
गृहपति पक्ष में --- हे ( त्वष्टः ) गृहपते ! वीर्यनिषेक्त: ! ( यत् ) जब ( सलक्ष्मा ) तेरे ही समान लक्षणोंवाली तेरी धर्मपत्नी ( विषुरूपं भवाति ) विषुरूप अर्थात् सन्तान रूप से नाना रूप होजाय तब वह ( भूरि ) बहुत अधिक (समू, सन् एतु ) तुझे सन्तान आदि सहित प्राप्त हो । (देवत्रा यन्तं सखायः माता पितरौ च त्वा अनु मदन्तु ) और विद्वानों के बीच तेरे मित्र और माता पिता तुझे देख २ कर प्रसन्न हों। अथवा - (सलक्ष्मा ते भूरिसं समेतु ) हे वीर्य निषेक करने में समर्थ युवा पुरुष (ते) तेरे समान लक्षणों वाली स्त्री तुझे प्राप्त हो । ( यत् ) जिससे वह (विषुरूपं, भवति ) नाना सन्तानों से नाना रूप हो । शेष पूर्ववत् ॥ शत० ३। ८। ३ । ३६ ॥
`त्वष्टा ' -- इन्द्रो वै त्वष्टा । ऐ० ६ । १० ॥ त्वष्टा वै रेतः सिक्तं विकरोति । श० १ । ८ २ । १० । ३ ॥ रेतः सिक्तिर्वै त्वाष्ट्रः । कौ० १९।६ ॥
टिप्पणी -
२० . ० निधीत ऐन्द्र० निदीचे । इति काण्व ० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
सेनापतिर्देवता । याजुष्य उष्णिहः । ऋषभः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal