यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 9
ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः
देवता - सविता आश्विनौ पूषा च देवताः
छन्दः - प्राजापत्या बृहती,निचृत् अति जगती
स्वरः - धैवतः
1
दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वेऽश्विनो॑र्बा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्। अ॒ग्नीषोमा॑भ्यां॒ जुष्टं॒ नियु॑नज्मि। अ॒द्भयस्त्वौष॑धी॒भ्योऽनु॑ त्वा मा॒ता म॑न्यता॒मनु॑ पि॒तानु॒ भ्राता॒ सग॒र्भ्योऽनु॒ सखा॒ सयू॑थ्यः। अ॒ग्नीषोमा॑भ्यां त्वा॒ जुष्टं॒ प्रोक्षा॑मि॥९॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वस्य॑ त्वा॒। स॒वि॒तुः। प्र॒स॒व इति॑ प्रऽस॒वे। अ॒श्विनोः॑। बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हुऽभ्याम्। पू॒ष्णः। हस्ता॑भ्याम्। अ॒ग्नीषोमा॑भ्याम्। जुष्ट॑म्। नि। यु॒न॒ज्मि॒। अ॒द्भ्य इत्य॒द्ऽभ्यः। त्वा॒। ओष॑धीभ्यः। अनु॑। त्वा॒। मा॒ता। म॒न्य॒ता॒म्। अनु॑। पि॒ता। अनु॑। भ्राता॑। सगर्भ्य॒ इति॑ सऽगर्भ्यः। अनु॑। सखा॑। सयू॑थ्य इति॑ सऽयू॑थ्यः। अ॒ग्नीषोमा॑भ्याम्। त्वा॒। जुष्ट॑म्। प्र। उ॒क्षा॒मि॒ ॥९॥
स्वर रहित मन्त्र
देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेश्विनोर्बाहुभ्याम्पूष्णो हस्ताभ्याम् । अग्नीषोमाभ्याञ्जुष्टन्नि युनज्मि । अद्भ्यस्त्वौषधीभ्योऽनु त्वा माता मन्यतामनु पितानु भ्राता सगर्भ्यानु सखा सयूथ्यः । अग्नीषोमाभ्यान्त्वा जुष्टंम्प्रोक्षामि ॥
स्वर रहित पद पाठ
देवस्य त्वा। सवितुः। प्रसव इति प्रऽसवे। अश्विनोः। बाहुभ्यामिति बाहुऽभ्याम्। पूष्णः। हस्ताभ्याम्। अग्नीषोमाभ्याम्। जुष्टम्। नि। युनज्मि। अद्भय इत्यद्ऽभ्यः। त्वा। ओषधीभ्यः। अनु। त्वा। माता। मन्यताम्। अनु। पिता। अनु। भ्राता। सगर्भ्य इति सऽगर्भ्यः। अनु। सखा। सयूथ्य इति सऽयूथ्यः। अग्नीषोमाभ्याम्। त्वा। जुष्टम्। प्र। उक्षामि॥९॥
विषय - शिष्य के समान राजा का अभिषेक व्रत ।
भावार्थ -
हे शिष्य ! और हे राजन् ! (त्वा) तुझको (देवस्य सवितुः ) देव, सर्वप्रकाशक, सर्वोत्पादक परमेश्वर के ( प्रसवे ) उत्पादित जगत् और शासन में ( अश्विनो : बाहुभ्याम् ) सूर्य और चन्द्रमा के प्रकाशमान तेजस्वी ( बाहुभ्याम् ) पापबाधक शक्तियों या बाहुओं से और (पूष्णः ) सब के पोषक पृथिवी के ( हस्ताभ्याम् ) हाथों के समान धारण और आकर्षण से स्वीकार करता हूं। और ( अग्नीषोमाभ्याम्) अग्नि, अग्रणी, सेनानायक और शान्तस्वभाव,न्यायाधीशदोनों से ( जुष्टम् ) युक्त तुझको ( नि युनज्मि ) राज्य कार्य में नियुक्त करता हूं ।और (त्वा) तुझको ( अग्नी पोमाभ्याम् जुष्टम् ) अग्नि और सोम, सेनापति और न्यायाधीश से युक्त अथवा अग्नि के समान सन्तापकारी और सोम, चन्द्रमा के समान आल्हादकारी भयानक और सौम्य गुणों से युक्त (त्वा) तुझको (अद्भ्यः) जलों और उनके समान आप्त पुरुषों और ( ओषधीभ्यः ) तापजनक, तीव्र रसयुक्त ओषधियों से ( प्रोक्षामि ) अभिषेक करता हूं। या ( अदभ्यः ओषधीभ्यः त्वाम् प्रोक्षामि) आप्त पुरुषों और प्रजाओं के हित करने के लिये तुझे अभिषित करता हूं । ( त्वा माता अनुमन्यताम् ) तुझे इस महान् राज्याभिषेक के लिये तेरी माता अनुमति दे । ( पिता अनुमन्यताम् ) पिता तुझे अनुमति दे । (भ्राता अनु ) भाई तुझे अनुमति दे। (सगर्भ्यः ) एक ही गर्भ में सोनेवाला, सहोदर (अनु) तुझे अनुमति दे। (सयूथ्यः) एक जनसमुदाय में तेरे साथ रहने वाला साथी या सहपाठी या सहवर्गी पुरुष और (सखा ) तेरा मित्रगण तुझे ( अनु ) अनुमति दे। इसी प्रकार आचार्य शिष्य को भी स्वीकार करे, जलों और औषधियों से अभिषित्क करे । और अपने अधीन लेते हुए उसे कहे कि तेरी माता, पिता, तेरे भाई, सहोदर, सहवर्गी, मित्र आदि तुझे आयाचार्याधीन विद्या प्राप्ति के लिये दीक्षित होने की अनुमति दें ॥ शत० ३ । ७ । ४ । ३-५ ॥
आपो वै सर्वे देवाः ॥ शत० १० । १ । ४ । १४ ॥अग्नेर्वा आपःसुपत्न्यः ॥ शत० ६ । ८ । २ । ३ । आपो वरुणस्य पत्न्यः । तै० १ । ९ । ३ | ८ । ओषधयो वै देवानां पत्न्यः ॥ श० ६ । ५ । ४ ॥
टिप्पणी -
९—०धीभ्यः प्रोक्षाणम्यनुत्वा ० । इति काण्व० ॥ १ देवस्य। २ अग्निषोमाभ्याम्।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
सविता अश्विनौ पूषा च देवताः । ( १ ) प्राजापत्या बृहती । मध्यमः । ( २ ) पंक्तिः धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal