अथर्ववेद - काण्ड 18/ सूक्त 2/ मन्त्र 54
सूक्त - यम, मन्त्रोक्त
देवता - त्रिष्टुप्
छन्दः - अथर्वा
सूक्तम् - पितृमेध सूक्त
पू॒षात्वे॒तश्च्या॑वयतु॒ प्र वि॒द्वानन॑ष्टपशु॒र्भुव॑नस्य गो॒पाः। स त्वै॒तेभ्यः॒परि॑ ददत्पि॒तृभ्यो॒ऽग्निर्दे॒वेभ्यः॑ सुविद॒त्रिये॑भ्यः ॥
स्वर सहित पद पाठपू॒षा । त्वा॒ । इ॒त: । च्य॒व॒य॒तु॒ । प्र । वि॒द्वान् । अन॑ष्टऽपशु: । भुव॑नस्य । गो॒पा: । स: । त्वा॒ । ए॒तेभ्य॑: । परि॑ । द॒द॒त् । पि॒तृऽभ्य॑: । अ॒ग्नि: । दे॒वेभ्य॑: । सु॒ऽवि॒द॒त्रिये॑भ्य: ॥२.५४॥
स्वर रहित मन्त्र
पूषात्वेतश्च्यावयतु प्र विद्वाननष्टपशुर्भुवनस्य गोपाः। स त्वैतेभ्यःपरि ददत्पितृभ्योऽग्निर्देवेभ्यः सुविदत्रियेभ्यः ॥
स्वर रहित पद पाठपूषा । त्वा । इत: । च्यवयतु । प्र । विद्वान् । अनष्टऽपशु: । भुवनस्य । गोपा: । स: । त्वा । एतेभ्य: । परि । ददत् । पितृऽभ्य: । अग्नि: । देवेभ्य: । सुऽविदत्रियेभ्य: ॥२.५४॥
अथर्ववेद - काण्ड » 18; सूक्त » 2; मन्त्र » 54
विषय - पुरुष को सदाचारमय जीवन का उपदेश।
भावार्थ -
हे पुरुष, जीव ! (अनष्टपशुः) जिस परमेश्वर के जीव कभी मरते नहीं वह (गोपाः) उत्तम गोपाल के समान (भुवनस्य गोपाः) समस्त संसार का रक्षक है। वह (विद्वान्) सर्वज्ञ, (पूषा) सब का पोषक (त्वा इतः) तुझको इस लोक से (प्रच्यवयतु) निकालता है और दूसरे लोक में प्रवेश कराता है। (सः) वह ही (अग्निः) अगले लोकों में ले जाने हारा पथदर्शक होकर (सुविदत्रियेभ्यः) उत्तम ज्ञानवान् और दानशील (देवेभ्यः) सर्वद्रष्टा, सर्वप्रद (एतेभ्यः) उन उन नाना (पितृभ्यः) पूजनीय पालक पिता आचार्यों के हाथों (परिददात्) सौंपता है। ईश्वर की कृपा से उत्तम लोक और उत्तम माता, पिता, आचार्य आदि प्राप्त होते हैं।
टिप्पणी -
(तृ०) ‘ददात्’, ‘सुविदत्रेभ्यः’ इति तै० आ०। ५४,५५ अनयोर्ऋग्वेदे देवश्रवा यामायन ऋषिः। पूषा देवता।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - अथर्वा ऋषिः। यमो मन्त्रोक्ताश्च बहवो दवताः। ४, ३४ अग्निः, ५ जातवेदाः, २९ पितरः । १,३,६, १४, १८, २०, २२, २३, २५, ३०, ३६,४६, ४८, ५०, ५२, ५६ अनुष्टुमः, ४, ७, ९, १३ जगत्यः, ५, २६, ३९, ५७ भुरिजः। १९ त्रिपदार्ची गायत्री। २४ त्रिपदा समविषमार्षी गायत्री। ३७ विराड् जगती। ३८, ४४ आर्षीगायत्र्यः (४०, ४२, ४४ भुरिजः) ४५ ककुम्मती अनुष्टुप्। शेषाः त्रिष्टुभः। षष्ट्यृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें