ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 22/ मन्त्र 11
ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - विराड्बृहती
स्वरः - मध्यमः
म॒क्षू ता त॑ इन्द्र दा॒नाप्न॑स आक्षा॒णे शू॑र वज्रिवः । यद्ध॒ शुष्ण॑स्य द॒म्भयो॑ जा॒तं विश्वं॑ स॒याव॑भिः ॥
स्वर सहित पद पाठम॒क्षु । ता । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । दा॒नऽअ॑प्न॑सः । आ॒क्षा॒णे । शू॒र॒ । व॒ज्रि॒ऽवः॒ । यत् । ह॒ । शुष्ण॑स्य । द॒म्भयः॑ । जा॒तम् । विश्व॑म् । स॒याव॑ऽभिः ॥
स्वर रहित मन्त्र
मक्षू ता त इन्द्र दानाप्नस आक्षाणे शूर वज्रिवः । यद्ध शुष्णस्य दम्भयो जातं विश्वं सयावभिः ॥
स्वर रहित पद पाठमक्षु । ता । ते । इन्द्र । दानऽअप्नसः । आक्षाणे । शूर । वज्रिऽवः । यत् । ह । शुष्णस्य । दम्भयः । जातम् । विश्वम् । सयावऽभिः ॥ १०.२२.११
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 22; मन्त्र » 11
अष्टक » 7; अध्याय » 7; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 7; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(शूर वज्रिवः-इन्द्र) हे पराक्रमी ओजस्वी परमात्मन् ! या वज्रास्त्रवाले राजन् ! (ते दानाप्नसः) तेरे मोक्ष दान कर्मवाले या रक्षण कर्मवाले के (ता) वे दानकर्म (आक्षाणे मक्षु) व्याप्त होते हुए तेरे स्वरूप या मोक्ष में तथा हे राजन् ! तेरे प्रवर्तमान संग्राम में तुरन्त (शुष्णस्य यत्-ह विश्वं जातम्) शोषण करनेवाले पाप शत्रु के समस्त प्रसिद्धरूप या बल को (सयावभिः-दम्भयः) जो समान जाते हैं, उपासकों में प्राप्त स्वसमान गुणों द्वारा या समान योद्धाओं द्वारा नष्ट कर ॥११॥
भावार्थ
ओजस्वी तथा पराक्रमी परमात्मा या राजा अपने मोक्षप्रदायक कर्मों द्वारा रक्षण करता है। व्याप्त हुआ या प्राप्त हुआ शोषण करनेवाले पापों या शत्रुओं को वह नष्ट करता है ॥११॥
विषय
शुष्ण के कुल का दंभन
पदार्थ
[१] हे (शूर) = शत्रुओं का संहार करनेवाले ! (वज्रिवः) = वज्रयुक्त हाथों वाले (इन्द्र) = सब शत्रुओं के द्रावक प्रभो ! (ता:) = वे (दानाप्नस:) = दानरूप कर्म वाली प्रजाएँ (मक्षू) = शीघ्र ही (ते) = आपके (आक्षाणे) = व्यापन में स्थित होती हैं । [२] हे जीव ! यह वह स्थिति होती है (यत् ह) = जिसमें कि तू (शुष्णस्य) = विरह संताप से शुष्क करनेवाले काम के (विश्वं जातम्) = सम्पूर्ण अपत्यों को, बीजमात्र को (सयावभिः) = साथ गति करनेवाले प्राणों के द्वारा (दम्भयः) = नष्ट कर देता है। [३] दानशील प्रजाएँ भोगासक्त न होकर प्रभु के व्यापन में स्थित होती हैं । ये प्रजाएँ प्राणसाधना के द्वारा वासना को जड़मूल से उखाड़ देती हैं।
भावार्थ
भावार्थ- हम दान की वृत्ति को अपनाकर प्रभु के बनें और काम को भस्म कर डालें ।
विषय
शूरवीर के कर्त्तव्य।
भावार्थ
हे (शूर) शत्रुहिंसक ! दुष्ट-दमनकारिन ! शूरवीर ! हे (वज्रिवः) बलशालिन् ! (आक्षाणे) शत्रुहनन के कार्य में, (दाना प्नसः) शत्रु-खण्डन और प्रजा पर कृपाकारी दानरूप कर्म करने वाले (ते) तेरे (ता) वे नाना कर्म क्योंकि तू (ह) ही निश्चय से (स-यावभिः) (मक्षु) अति शीघ्र हों। (यत्) एक साथ मार्ग में आगे बढ़ने वालों के द्वारा (शुष्णस्य) प्रजा के शोषणकारी दुष्ट पुरुष के (विश्व जातं) सब कुछ किये कराये वा उत्पन्न हुए बलादि को भी (दम्भयः) नाश करने में समर्थ है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विमद ऐन्द्रः प्रजापत्यो वा वसुकृद् वा वासुक्रः॥ इन्द्रो देवता॥ छन्द:- १,४,८, १०, १४ पादनिचृद् बृहती। ३, ११ विराड् बृहती। २, निचृत् त्रिष्टुप्। ५ पादनिचृत् त्रिष्टुष्। ७ आर्च्यनुष्टुप्। १५ निचृत् त्रिष्टुप्॥ पन्चदशर्चं सूक्तम् ॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(शूर वज्रिवः-इन्द्र) हे पराक्रमिन् ओजस्विन् परमात्मन् वज्रास्त्रवन् राजन् वा ! (ते दानाप्नसः) तव मोक्षदानकर्मवतो रक्षणकर्मवतो वा “अप्सः कर्मनाम” [निघ० २।१] (ता) तानि दानकर्माणि रक्षणकर्माणि वा (आक्षाणे मक्षु) आश्नुवाने व्याप्नुवाने तव परमात्मन् तव स्वरूपे मोक्षे, तथा राजन् ! तव प्रवर्तमाने सङ्ग्रामे वा ‘आक्षाणः-आश्नुवानः” [निरु० ३।१०] ‘अशूङ् व्याप्तौ ततः शानचि सिप् च बहुलं छन्दसि’ “सिब्बहुलं लेटि” [अष्टा० ३।१।३४] बहुलग्रहणादन्यत्रापि भवति, मक्षु सद्यः-एव (शुष्णस्य यत्-ह विश्वं जातम्) शोषयितुः-पापस्य शत्रोर्वा “शुष्णस्य शोषयितुः” [निरु० ५।१६] “शुष्णस्य शोशकस्य शत्रोः” [ऋ० १।१२१।१० दयानन्दः] यत् खलु समस्तं प्रसिद्ध रूपं बलं वा तत् (सयावभिः-दम्भयः) “ये समानं यान्ति ते सयावानस्तैः” [ऋ० १।४४।१३ दयानन्दः] स्वसमानगुणैरुपासके प्राप्तैर्यद्वा स्वसमान-योद्धृभिर्नाशय-नाशयसि वा। “दम्भय-छिन्धि” [ऋ० १।५४।६ दयानन्दः] ॥११॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Indra, ruler most potent and wielder of the thunderbolt, adamantine will and justice, most generous giver, instant are your gifts of protection, charity and advancement in matters of success, achievement and fulfilment, since with your assistant cooperative forces you destroy all evils of darkness, ignorance and want of the world created by demonic forces of negativity and destruction.
मराठी (1)
भावार्थ
ओजस्वी व पराक्रमी परमात्मा किंवा राजा आपल्या मोक्षप्रदायक कर्माद्वारे रक्षण करतो. पापी लोकांना किंवा शत्रूंना नष्ट करतो. ॥११॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal