ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 61/ मन्त्र 18
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
देवता - विश्वेदेवा:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
तद्ब॑न्धुः सू॒रिर्दि॒वि ते॑ धियं॒धा नाभा॒नेदि॑ष्ठो रपति॒ प्र वेन॑न् । सा नो॒ नाभि॑: पर॒मास्य वा॑ घा॒हं तत्प॒श्चा क॑ति॒थश्चि॑दास ॥
स्वर सहित पद पाठतत्ऽब॑न्धुः । सू॒रिः । दि॒वि । ते॒ । धि॒य॒म्ऽधाः । नाभा॒नेदि॑ष्ठः । र॒प॒ति॒ । प्र । वेन॑न् । सा । नः॒ । नाभिः॑ । प॒र॒मा । अ॒स्य । वा॒ । घ॒ । अ॒हम् । तत् । प॒श्चा । क॒ति॒थः । चि॒त् । आ॒स॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तद्बन्धुः सूरिर्दिवि ते धियंधा नाभानेदिष्ठो रपति प्र वेनन् । सा नो नाभि: परमास्य वा घाहं तत्पश्चा कतिथश्चिदास ॥
स्वर रहित पद पाठतत्ऽबन्धुः । सूरिः । दिवि । ते । धियम्ऽधाः । नाभानेदिष्ठः । रपति । प्र । वेनन् । सा । नः । नाभिः । परमा । अस्य । वा । घ । अहम् । तत् । पश्चा । कतिथः । चित् । आस ॥ १०.६१.१८
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 61; मन्त्र » 18
अष्टक » 8; अध्याय » 1; वर्ग » 29; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 1; वर्ग » 29; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(तद्बन्धुः) वह परमात्मा जिसका बन्धु है, वह ऐसा जीवात्मा-जीवन्मुक्त (नाभा नेदिष्ठः) आत्मबलवाला परमात्मा के निकट वर्तमान (वेनन् प्ररपति) परमात्मा को चाहता हुआ प्रशंसा करता है (ते दिवि सूरिः-धियन्धाः) तेरा मोक्ष में प्रेरित करनेवाला तथा स्वस्वरूप से बुद्धि को धारण करनेवाला है (सा नः-वा घ परमा नाभिः) वह हमारी बुद्धि परमात्मा के साथ अत्यन्त सम्बन्ध करानेवाली है (तत्-पश्चा-अहम्) जिससे कि मैं पीछे (कथितः-चित् आस) किन्हीं उपासकों में उपासक हूँ ॥१८॥
भावार्थ
जिसने उपासना द्वारा परमात्मा को अपना बन्धु बना लिया, वह ऐसा जीवन्मुक्त हुआ परमात्मा के अत्यन्त निकट अर्थात् उसके अन्दर विराजमान हो जाता है। परमात्मा द्वारा प्रज्ञा-बुद्धि उसे मोक्ष में पहुँचा देती है। अन्य मुक्त्तों की भाँति वह भी मुक्त हो जाता है ॥१८॥
विषय
सर्वाश्रय हृदयस्थ परमात्मा का सर्वमाता के तुल्य होना, वही उपास्य है।
भावार्थ
(वेनन्) प्रभु को चाहने वाला पुरुष (प्र रपति) अच्छी प्रकार विवेकी होकर कहता है, कि हे आत्मन् ! (ते) तेरा (तत् बन्धुः) वह परम बन्धु, प्रभु ही (दिवि सूरिः) आकाश में स्थित सूर्यवत् सब को सञ्चालन करने हारा है। वही (ते धियं धाः) तुझे कर्म और बुद्धि का देनेहारा है। और वह (नाभा नेदिष्ठः) नाभि अर्थात् हृदय के बीच में अति समीप विराजता है। वास्तव में वह प्रभुरूप माता ही (नः परमा नाभिः) हमारी परम नाभि, केन्द्र, आश्रय स्थान २ सर्वोत्पादक और परस्पर भी प्रेम में बांधने वाली मातृवत् है, (अस्य वा घ अहम्) और निश्चय से उस का ही मैं उपासक हूँ। (तत्) उसके (पश्चात्) और मैं फिर अन्ततः (कतिथः चित् आस) कितनों में एक हूँ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
नाभानेदिष्ठो मानवः। विश्वेदेवा देवताः॥ छन्द:–१, ८–१०, १५, १६, १८,१९, २१ निचृत् त्रिष्टुप्। २, ७, ११, १२, २० विराट् त्रिष्टुप्। ३, २६ आर्ची स्वराट् त्रिष्टुप्। ४, १४, १७, २२, २३, २५ पादनिचृत् त्रिष्टुप्। ५, ६, १३ त्रिष्टुप्। २४, २७ आर्ची भुरिक् त्रिष्टुप्। सप्तविंशत्यृचं सूक्तम्॥
विषय
तद्बन्धु
पदार्थ
[१] वह प्राणसाधक (तद्बन्धुः) = [तस्य बन्धुः, स बन्धुर्यस्य इति वा] उस सर्वव्यापक प्रभु रूप बन्धुवाला होता है । 'तनु विस्तारे' से बना 'तद्' शब्द सर्वव्यापकता की सूचना देता है। इस सर्वव्यापक प्रभु को ही यह अपना बन्धु मानता है ‘स नो बन्धुर्जनिता स विधाता० ' । (सूरिः) = यह उस प्रभु की स्तुति का प्रेरक होता है, सदा प्रभु का स्तवन करता है। (ते दिवि) = आपके [उस प्रभु के] ज्ञान के प्रकाश में (धियन्धाः) = ज्ञानपूर्वक कर्मों का धारण करनेवाला होता है । [२] यह ज्ञानपूर्वक कर्मों को करनेवाला (नाभानेदिष्ठः) = 'अयं यज्ञों भुवनस्य नाभिः ' यज्ञ रूप भुवननाभि के समीप रहनेवाला होता है। यज्ञ को यह भुवनों का केन्द्र जानता है, 'यज्ञ में ही लोक प्रतिष्ठित है' ऐसा समझता हुआ यह यज्ञों से अपने को दूर नहीं करता । (प्रवेनन्) = प्रभु प्राप्ति की प्रबल कामना करता हुआ यह परति प्रभु के नामों का जप करता है। [३] (सा) = वह यज्ञ ही (नः) = हमारी (परमा नाभिः) = सर्वोत्कृष्ट नाभि हो, यज्ञ ही हमारे जीवन का केन्द्र बनता है। (वा) = और इस यज्ञ के द्वारा (अहम्) = मैं (घा) = निश्चय से (अस्य) = इस परमात्मा का होता हूँ यज्ञ से ही तो प्रभु का पूजन होता है 'यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः ' । (तत् पश्वाः) = यज्ञ के द्वारा प्रभु-पूजन करने के पीछे (कतिथः) = [advanced to a eertain degree] कुछ उन्नत (चित्) = निश्चय से (आस) = मैं हुआ हूँ । 'प्रभु को बन्धु बनाकर चलना, अपने में स्तुति को प्रेरित करना, प्रभु के प्रकाश में ज्ञानपूर्वक कर्मों को करना, यज्ञ को अपनाना, प्रभु नाम का जप' यही उन्नति का मार्ग है, इस पर चलने से ही हम कुछ उन्नत होते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ - प्रभु को बन्धु समझना, तदुपदिष्ट यज्ञों में प्रवृत्त होना ही उन्नति का मार्ग है।
इंग्लिश (1)
Meaning
O soul, says the celebrant in love with divinity, that binding bond, the sun in heaven, is the giver of your will and intelligence and also its guardian, your closest link of nature to life eternal. That navel link is our highest centre of existence and of that, in consequence, I am the devoted celebrant among many.
मराठी (1)
भावार्थ
ज्याने उपासनेद्वारे परमेश्वराला आपला बंधू बनविलेले आहे. तो असा जीवनमुक्त झालेला परमेश्वराच्या अत्यंत जवळ अर्थात् त्याच्यामध्ये विराजमान असतो. परमात्म्याद्वारे दिलेल्या प्रज्ञाबुद्धीने तो मोक्षात पोचतो. इतर मुक्तांप्रमाणे तोही मुक्त होतो. ॥१८॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal