Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 2 के सूक्त 32 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 32/ मन्त्र 7
    ऋषिः - गृत्समदः शौनकः देवता - सिनीवाली छन्दः - विराडनुष्टुप् स्वरः - गान्धारः

    या सु॑बा॒हुः स्व॑ङ्गु॒रिः सु॒षूमा॑ बहु॒सूव॑री। तस्यै॑ वि॒श्पत्न्यै॑ ह॒विः सि॑नीवा॒ल्यै जु॑होतन॥

    स्वर सहित पद पाठ

    या । सु॒ऽबा॒हुः । सु॒ऽअ॒ङ्गु॒रिः । सु॒ऽसूमा॑ । ब॒हु॒ऽसूव॑री । तस्यै॑ । वि॒श्पत्न्यै॑ । ह॒विः । सि॒नी॒वा॒ल्यै । जु॒हो॒त॒न॒ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    या सुबाहुः स्वङ्गुरिः सुषूमा बहुसूवरी। तस्यै विश्पत्न्यै हविः सिनीवाल्यै जुहोतन॥

    स्वर रहित पद पाठ

    या। सुऽबाहुः। सुऽअङ्गुरिः। सुऽसूमा। बहुऽसूवरी। तस्यै। विश्पत्न्यै। हविः। सिनीवाल्यै। जुहोतन॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 32; मन्त्र » 7
    अष्टक » 2; अध्याय » 7; वर्ग » 15; मन्त्र » 7
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनस्तमेव विषयमाह।

    अन्वयः

    हे मनुष्या या सुबाहुः स्वङ्गुरिः सुषूमा बहुसूवरी स्त्री तस्यै विश्पत्न्यै सिनीवाल्यै हविर्जुहोतन ॥७॥

    पदार्थः

    (या) (सुबाहुः) शोभनौ बाहू यस्याः सा (स्वङ्गुरिः) शोभनाऽङ्गुरयोऽङ्गुलयो यस्याः सा (सुषूमा) सुष्ठु प्रसवित्री (बहुसूवरी) बहूनामपत्यानां जनयित्री तस्यै (विश्पत्न्यै) विशः प्रजायाः पालयित्र्यै (हविः) दातुमर्हं वीर्यम् (सिनीवाल्यै) प्रेमबद्धायै (जुहोतन) प्रक्षिपत ॥७॥

    भावार्थः

    पुरुषैस्ता एव पत्न्यः सूत्तमाः सन्ति याः सर्वाङ्गैः सुन्दर्यः बहुप्रजोत्पादयित्र्यः शुभगुणकर्मस्वभावा भवेयुरिति वेद्यम्। तासां मध्यादेकैकेन पुरुषेणैकैकया सह विवाहं कृत्वा प्रजोत्पत्तिर्विधेया ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

    पदार्थ

    हे मनुष्यो ! (या) जो (सुबाहुः) सुन्दर बाहु और (स्वङ्गुरिः) सुन्दर अंगुलियोंवाली तथा (सुषूमा) सुन्दर पुत्रोत्पत्ति करने और (बहुसूवरी) बहुत सन्तानों की उत्पन्न करनेरवाली स्त्री है (तस्यै) उस (विश्पत्न्यै) प्रजाजनों की पालनेवाली (सिनीवाल्यै) प्रेम से सम्बद्ध हुई के लिये (हविः) देने योग्य वीर्य को (जुहोतन) छोड़ो ॥७॥

    भावार्थ

    पुरुषों को यह जानना चाहिये कि वे ही पत्नी उत्तम होती हैं, जो सर्वाङ्ग सुन्दरी बहुत प्रजा उत्पन्न करनेवाली शुभगुणस्वभावयुक्त हों, उनमें से एक-एक पुरुष को चाहिये कि एक-एक स्त्री के साथ विवाह करके प्रजा उत्पन्न करें ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सुषूमा

    पदार्थ

    १. (या) = जो (सुबाहुः) = उत्तम प्रयत्नोंवाली है अथवा उत्तम भुजाओंवाली है। (सु अंगुरिः) = जो उत्तम अंगुलियोंवाली है अथवा सदा 'अगि गतौ' क्रियाशील है-आलस्य से सदा दूर है। क्रियामय जीवन के कारण ही (सुषूमा) = उत्तम सन्तान को जन्म देनेवाली है और (बहुसूवरी) = अनेक सन्तानों को जन्म देनेवाली है— अनेक सन्तानों को जन्म देने का सामर्थ्य रखती है। २. (तस्यै) = उस (विश्पत्न्यै) = प्रजाओं का उत्तम पालन करनेवाली, (सिनीवाल्यै) = उत्तम व्रत बन्धनोंवाली पत्नी के लिए हविः जुहोतन- हवि को देनेवाले बनो। पति को चाहिए कि अपने प्रतिमास अर्जित धन को पत्नी के लिए दे दे। वह घर की सम्राज्ञी है। जैसे प्रजा सम्राट् को कर देती है और सम्राट् उस कर प्राप्त धन से प्रजा का हित करता है उसी प्रकार पति गृहपत्नी को अपना वेतन दे दे। घर की सम्राज्ञी उसके द्वारा घर की सुव्यवस्था करने का यत्न करेगी ।

    भावार्थ

    भावार्थ - पत्नी क्रियामय जीवनवाली है। वह उत्तम सन्तानों को जन्म देनेवाली है। वह घर की सुव्यवस्था का उत्तरदायित्व अपने ऊपर लिये हुए है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राका, सिनीवाली, गुड्डू, सरस्वती नाम उत्तम महिलाओं का वर्णन ।

    भावार्थ

    ( या ) जो स्त्री ( सुबाहुः ) उत्तम बाहुओं वाली, ( सु-अङ्गुरिः ) उत्तम अंगों और अंगुलियों वाली, ( सुसूमा ) उत्तम रीति से, सुखपूर्वक सन्तान उत्पन्न करने वाली, ( बहु-सूवरी ) बहुत से सन्तान उत्पन्न करने में समर्थ हो, ( तस्यै ) उस (विशपत्न्यै ) प्रजाओं की पालक वा अपने में प्रवेश या संवेश अर्थात् सहवास करने वाले पति की पत्नी, धर्मपत्नी, ( सिनीवाल्यै ) प्रेम से आच्छादित करने वाली, या अन्नादि के बंधन से वरण करने वाली स्त्री के कोश में ही ( हविः ) उत्तम दानयोग्य द्रव्य के समान उत्तम वीर्य ( जुहोतन ) पवित्र आहुति के समान प्रदान करो ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    गृत्समद ऋषिः ॥ १, द्यावापृथिव्यौ । २, ३ इन्द्रस्त्वष्टा वा । ४,५ राका । ६,७ सिनीवाली । ८ लिङ्कोत्का देवता ॥ छन्दः– १ जगती । ३ निचृज्जगती । ४,५ विराड् जगती । २ त्रिष्टुप् ६ अनुष्टुप् । ७ विराडनुष्टुप् । ८ निचृदनुष्टुप् ॥ अष्टर्चं सूक्तम्॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    पुरुषांनी हे जाणले पाहिजे की, ज्या स्त्रिया सर्वांग सुंदर पुष्कळ संताने उत्पन्न करणाऱ्या, शुभ गुणकर्मस्वभावयुक्त असतील तर एका पुरुषाने एका स्त्रीबरोबर विवाह करून संतती उत्पन्न करावी. ॥ ७ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Her arms are beautiful, delicate, and lovely her fingers. Fertile and passionate is she and generous nurse of life. Mother of many and lovely lady of love and beauty, offer her the oblations of life into the fire.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    The virtues of women are further explained.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O man ! you should acquire semen and then inject it in a loving match because she bears several issues (sons and daughters) and then brings them up. Verily, she has beautiful arms and fingers and is ideal for procreation of nice sons and daughters.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    The ideal are those wives who procreate a good number of issues and are blessed with auspicious and virtuous actions and nature. Each man should have only one wife, in order to have procreational purposes. (According to the Vedic concept, marriage or sex is limited to the procreation only, and not entirely for seeking pleasures, though pleasures have a positive role in procreation-Editor).

    Foot Notes

    (सुबाहु:) शोभनो बाहू यस्याः सा = One who has beautiful arms. (स्वङ्गुरिः ) शोभनाऽङ्गरयोऽङ्गुलयो यस्याः सा। = One whose fingers are exceptionally beautiful. (सुषूमा) सुष्ठ प्रसवित्री = Delivering good progeny. (बहुसूवरी) बहूनामपत्यानां जनयिनी तस्यै। = Giver of birth to many.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top