Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 7 के सूक्त 66 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 66/ मन्त्र 15
    ऋषिः - वसिष्ठः देवता - सूर्यः छन्दः - भुरिगार्षीबृहती स्वरः - मध्यमः

    शी॒र्ष्णःशी॑र्ष्णो॒ जग॑तस्त॒स्थुष॒स्पतिं॑ स॒मया॒ विश्व॒मा रज॑: । स॒प्त स्वसा॑रः सुवि॒ताय॒ सूर्यं॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ रथे॑ ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    शी॒र्ष्णःऽशी॑र्ष्णः । जग॑तः । त॒स्थुषः॑ । पति॑म् । स॒मया॑ । विश्व॑म् । आ । रजः॑ । स॒प्त । स्वसा॑रः । सु॒वि॒ताय॑ । सूर्य॑म् । वह॑न्ति । ह॒रितः॑ । रथे॑ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    शीर्ष्णःशीर्ष्णो जगतस्तस्थुषस्पतिं समया विश्वमा रज: । सप्त स्वसारः सुविताय सूर्यं वहन्ति हरितो रथे ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    शीर्ष्णःऽशीर्ष्णः । जगतः । तस्थुषः । पतिम् । समया । विश्वम् । आ । रजः । सप्त । स्वसारः । सुविताय । सूर्यम् । वहन्ति । हरितः । रथे ॥ ७.६६.१५

    ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 66; मन्त्र » 15
    अष्टक » 5; अध्याय » 5; वर्ग » 10; मन्त्र » 5
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथेश्वरप्राप्तये साधनान्तराणि कथ्यन्ते।

    पदार्थः

    (रथे) योगिनां मार्गे भवन्त्यः (हरितः) मनोवृत्तयः (सूर्यं) प्रकाशरूपं परमात्मानम् (वहन्ति) अधिगच्छन्ति यः (सुविताय) कल्याणाय इदं ब्रह्माण्डगोलकमुत्पाद्य अत्रस्थस्य (जगतः, तस्थुषः, पतिम्) चराचरस्य पतिरस्ति, अथ च (आ, रजः, विश्वं) परमाणोरारभ्य समस्तं भुवनम् (समया) अनादिकालाद् विद्यते। तत्प्राप्तये (शीर्ष्णः, शीर्ष्णः) सर्वेषां जनानां मस्तकेषु (सप्त, स्वसारः) सप्तधा इन्द्रियवृत्तयः सन्ति ॥१५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    अब परमात्मप्राप्ति के लिये और साधन कथन करते हैं।

    पदार्थ

    (रथे) योगीजनों के मार्ग में विचरनेवाली (हरितः) अन्त:करण की वृत्तियें (सूर्यं) उस प्रकाशस्वरूप परमात्मा को (वहन्ति) प्राप्त कराती हैं, जो (सुविताय) इस ब्रह्माण्ड को उत्पन्न करके (जगतः, तस्थुषः, पतिं) जङ्गम तथा स्थावर का पति है (आ) और जो (रजः, विश्वं) परमाणुओं से लेकर सम्पूर्ण संसार को (समया) अनादि काल से रचता है। उसकी प्राप्ति का हेतु (शीर्ष्णः, शीर्ष्णः) प्रत्येक मनुष्य के मस्तिष्क में (स्वसारः, सप्त) निरन्तर स्वयं चलनेवाली सप्त इन्द्रियों की वृत्तियें हैं ॥१५॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में उस परमात्मा की प्राप्ति का उपाय कथन किया है, जो स्थावर तथा जङ्गमरूप इस ब्रह्माण्ड का एकमात्र पति है। उसी परमात्मदेव को यहाँ “सूर्य्य” कथन किया गया है, जो उस भौतिक सूर्य्य का वाचक नहीं, किन्तु उस स्वत:प्रकाश परमात्मा का बोधक है। जो इस सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड को उत्पन्न करनेवाला है, उसकी प्राप्ति का साधन मस्तिष्क में सप्त इन्द्रियों की वृत्तियाँ हैं अर्थात् दो आँख, दो कान, दो नासिका के छिद्र और एक मुख, इस प्रकार ये सप्त इन्द्रियों की वृत्तियें हैं। “स्वयं सरन्तीति स्वसार:”=जो स्वयं गमन करें, उनको “स्वसा” कहते हैं। जब ये वृत्तियें सदसद्विवेचन करनेवाली हो जाती हैं, तब उस ज्ञानगम्य परमात्मा की प्राप्ति होती है। अथवा पाँच ज्ञानेन्द्रिय, छठा मन और सातवीं बुद्धि, इन सातों  द्वारा   चराचर ब्रह्माण्ड के प्रति परमात्मा की रचना को ज्ञानगम्य करके मनुष्य उस प्रकाशस्वरूप को प्राप्त होता है, जहाँ “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम्”=न सूर्य्य का प्रकाश पहुँच सकता और न चन्द्र तथा तारागण अपना प्रकाश पहुँचा सकते हैं। इस भाव से यहाँ वृत्तियों का वर्णन किया है अर्थात् योगी पुरुषों के अन्त:करण की वृत्तियें ही उस परज्योति को प्राप्त करने में समर्थ होती हैं। यहाँ सूर्य्य की सात किरणों का कोई प्रकरण नहीं, क्योंकि मन्त्र में “सूर्य्य” शब्द उस जगत्पति परमात्मा का विशेषण है, जो प्रकाशस्वरूप परमात्मा को ग्रहण कराता है, इस भौतिक सूर्य्य का नहीं। तीसरे सूक्त के दूसरे मन्त्र में स्पष्ट वर्णन किया गया है कि प्रकाशस्वरूप परमात्मा इस सूर्य्य का पति है और उसी से यह उत्पन्न होता है ॥१५॥१०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सूर्यवत् तेजस्वी शासक का वर्णन, उसके कर्त्तव्य ।

    भावार्थ

    ( जगतः तस्थुषः ) जंगम और स्थावर ( शीर्ण:-शीर्ण: ) प्रत्येक शिर के ( पतिम् ) पालक ( सूर्यम् ) सबके प्रेरक को ( विश्वं रजः समया ) समस्त प्राकृतिक संसार के बीच में ( सप्त हरितः ) सातों दिशाओं के वासी प्रजाजन ( स्वसारः ) उत्तम भगिनियों के समान स्वयं उसकी शरण आकर ( रथे वहन्ति ) रथ पर बैठाकर लेजाते हैं। जिससे वह ( सुविताय ) उत्तम मार्ग से ले चले । इसी प्रकार सातों ( स्वसार:सु-असार: ) उत्तम रीति से शस्त्रास्त्र फेंकने वाली ( हरितः) नर-वीर सेनाएं उस तेजस्वी को सन्मार्ग पर चलने के लिये स्थावर, जंगम, अर्थात् स्थिर चल सम्पदा और प्रजा के प्रत्येक शिष्य के स्वामी को सब लोकों के बीच रथ में जुड़े अश्वों के समान धारण करती हैं ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    वसिष्ठ ऋषिः ॥ १—३, १७—१९ मित्रावरुणौ। ४—१३ आदित्याः। १४—१६ सूर्यो देवता। छन्दः—१, २, ४, ६ निचृद्गायत्री। ३ विराड् गायत्री। ५, ६, ७, १८, १९ आर्षी गायत्री । १७ पादनिचृद् गायत्री । ८ स्वराड् गायत्री । १० निचृद् बृहती । ११ स्वराड् बृहती । १३, १५ आर्षी भुरिग् बृहती । १४ आ आर्षीविराड् बृहती । १६ पुर उष्णिक् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सुपथगामी राजा

    पदार्थ

    पदार्थ- (जगतः तस्थुष:) = जंगम और स्थावर (शीर्ष्णः-शीर्णः) = प्रत्येक शिर के (पतिम्) = पालक (सूर्यम्) = प्रेरक को (विश्वं रजः समया) = समस्त संसार के बीच (सप्त हरितः) = सातों दिशाओं के वासी प्रजाजन (स्वसारः) = उत्तम भगिनियों के तुल्य स्वयं शरण आकर (रथे वहन्ति) = रथ पर बैठाकर ले जाते हैं, जिससे वह (सुविताय) = उत्तम मार्ग से ले चले। ऐसे ही सातों (स्वसारः सु-असारः) = उत्तम रीति से शस्त्रास्त्र चालक (हरितः) = वीर-सेनाएँ तेजस्वी को सन्मार्ग पर चलने के लिये स्थावर, जंगम, अर्थात् स्थिर चल-सम्पदा और प्रजा के स्वामी को बीच रथ में जुड़े अश्वों के समान धारण करती हैं।

    भावार्थ

    भावार्थ-सन्मार्ग पर चलकर राष्ट्र की चल, अचल सम्पत्ति की रक्षा करनेवाले तेजस्वी राजा की शस्त्रास्त्रों के संचालन में कुशल वीर सेनाएँ रक्षा करने में तत्पर रहें ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (1)

    Meaning

    By virtue of the highest human intelligence in respect of person and practice, seven dynamic faculties, i.e., five senses, mind and intellect, carry the light of Divinity to the soul at the right time for its good during its meditative sojourn in the vehicle of this beautiful body. This is the light of the self-refulgent Sun, creator, sustainer and ordainer of the moving and non -moving world from the particle to the entire universe through eternity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात परमात्म्याच्या प्राप्तीचा उपाय सांगितलेला आहे. जो स्थावर व जंगमरूपी ब्रह्मांडाचा पती आहे. त्या परमात्म्याला येथे ‘सूर्य’ म्हटलेले आहे. जो या भौतिक सूर्याचा वाचक नाही; परंतु त्या स्वयंप्रकाश परमेश्वराचा बोधक आहे जो या संपूर्ण ब्रह्मांडाला उत्पन्न करणारा आहे. अर्थात, दोन नेत्र, दोन कान, दोन नासिकेची छिद्रे, एक मुख या प्रकारे इंद्रियांच्या सात वृत्ती परमात्म्याला प्राप्त करण्याची साधने आहेत. ज्या मस्तकात आहेत ‘स्वयं सरन्तीति स्वसार’= जे स्वत: गमन करतात त्यांना ‘स्वसा’ म्हणतात. जेव्हा या वृत्ती सदसद् विवेचन करणाऱ्या बनतात तेव्हा त्या ज्ञानगम्य परमात्म्याची प्राप्ती होते किंवा पाच ज्ञानेंद्रिये, सहावे मन, सातवी बुद्धी या सातहीद्वारे चराचर ब्रह्मांडाचा पती असलेल्या परमात्म्याच्या रचनेला ज्ञानगम्य करून माणूस त्या प्रकाश स्वरूपाला प्राप्त करतो ‘न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम्’= सूर्याचा प्रकाश येथे पोचू शकत नाही. चंद्र व तारे आपला प्रकाश पोचवू शकत नाहीत. यादृष्टीने येथे वृत्तीचे वर्णन केलेले आहे. अर्थात्, योग्यांच्या अंत:करणाच्या वृत्ती त्या परमज्योतीला प्राप्त करण्यास समर्थ आहेत.

    टिप्पणी

    येथे सूर्याच्या सात किरणांचे प्रकरण नाही. कारण मंत्रात ‘सूर्य’ शब्द जगत्पती परमेश्वराचे विशेषण आहे. तो शब्द प्रकाशस्वरूप परमेश्वराचे ग्रहण करवितो, भौतिक सूर्याचे नव्हे. तिसऱ्या सूक्ताच्या दुसऱ्या मंत्रात स्पष्ट वर्णन आहे, की प्रकाशस्वरूप परमेश्वर सूर्याचा पती आहे व त्याच्यापासून तो उत्पन्न होतो ॥१५॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top