यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 35
ऋषिः - वरुण ऋषिः
देवता - विश्वेदेवा देवताः
छन्दः - विराट् उत्कृति
स्वरः - षड्जः
1
ए॒ष ते॑ निर्ऋते भा॒गस्तं जु॑षस्व॒ स्वाहा॒ऽग्निने॑त्रेभ्यो दे॒वेभ्यः॑ पुरः॒सद्भ्यः॒ स्वाहा॑ य॒मने॑त्रेभ्यो दे॒वेभ्यो॑ दक्षिणा॒सद्भ्यः॒ स्वाहा॑ वि॒श्वदे॑वनेत्रेभ्यो दे॒वेभ्यः॑ पश्चा॒त्सद्भ्यः॒ स्वाहा॑ मि॒त्रावरु॑णनेत्रेभ्यो वा म॒रुन्ने॑त्रेभ्यो वा दे॒वेभ्य॑ऽउत्तरा॒सद्भ्यः॒ स्वाहा॒ सोम॑नेत्रेभ्यो दे॒वेभ्य॑ऽउपरि॒सद्भ्यो॒ दुव॑स्वद्भ्यः॒ स्वाहा॑॥३५॥
स्वर सहित पद पाठए॒षः। ते॑ नि॒र्ऋ॒त इति॑ निःऽऋते। भा॒गः। तम्। जु॒ष॒स्व॒। स्वाहा॑। अ॒ग्निने॑त्रेभ्य॒ इत्य॒ग्निऽने॑त्रेभ्यः। दे॒वेभ्यः॑। पु॒रः॒सद्भ्य॒ इति॑ पुरःसत्ऽभ्यः॑। स्वाहा॑। य॒मने॑त्रेभ्य॒ इति॑ य॒मऽने॑त्रेभ्यः। दे॒वेभ्यः॑। द॒क्षि॒णा॒सद्भ्य॒ इति॑ दक्षिणा॒सत्ऽभ्यः॑। स्वाहा॑। वि॒श्वदे॑वनेत्रेभ्य॒ इति॑ वि॒श्वदे॑वऽनेत्रेभ्यः। दे॒वेभ्यः॑। प॒श्चात्सद्भ्य॒ इति॑ पश्चा॒त्सत्ऽभ्यः॑। स्वाहा॑। मि॒त्रावरु॑णनेत्रेभ्य॒ इति॑ मि॒त्रावरु॑णऽनेत्रेभ्यः। वा॒। म॒रुन्ने॑त्रेभ्य॒ इति॑ म॒रुत्ऽने॑त्रेभ्यः। वा॒। दे॒वेभ्यः॑। उ॒त्त॒रा॒सद्भ्य॒ इत्यु॑त्तरा॒सत्ऽभ्यः॑। स्वाहा॑। सोम॑नेत्रेभ्य॒ इति॑ सोम॑ऽनेत्रेभ्यः। दे॒वेभ्यः॑। उ॒प॒रि॒सद्भ्य॒ इत्यु॑परि॒सत्ऽभ्यः॑। दुव॑स्वद्भ्य॒ इति॑ दुव॑स्वत्ऽभ्यः। स्वाहा॑ ॥३५॥
स्वर रहित मन्त्र
एष ते निरृते भागस्तञ्जुषस्व स्वाहाग्निनेत्रेभ्यो देवेभ्यः पुरःसद्भ्यः स्वाहा यमनेत्रेभ्यो देवेभ्यो दक्षिणासद्भ्यः स्वाहा विश्वदेवनेत्रेभ्यो देवेभ्यो पश्चात्सद्भ्यः स्वाहा मित्रावरुणनेत्रेभ्यो वा मरुन्नेत्रेभ्यो वा देवेभ्य उत्तरासद्भ्यः स्वाहा सोमनेत्रेभ्यो देवेभ्य ऽउपरिसद्भ्यो दुवस्वद्भ्यः स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
एषः। ते निर्ऋत इति निःऽऋते। भागः। तम्। जुषस्व। स्वाहा। अग्निनेत्रेभ्य इत्यग्निऽनेत्रेभ्यः। देवेभ्यः। पुरःसद्भ्य इति पुरःसत्ऽभ्यः। स्वाहा। यमनेत्रेभ्य इति यमऽनेत्रेभ्यः। देवेभ्यः। दक्षिणासद्भ्य इति दक्षिणासत्ऽभ्यः। स्वाहा। विश्वदेवनेत्रेभ्य इति विश्वदेवऽनेत्रेभ्यः। देवेभ्यः। पश्चात्सद्भ्य इति पश्चात्सत्ऽभ्यः। स्वाहा। मित्रावरुणनेत्रेभ्य इति मित्रावरुणऽनेत्रेभ्यः। वा। मरुन्नेत्रेभ्य इति मरुत्ऽनेत्रेभ्यः। वा। देवेभ्यः। उत्तरासद्भ्य इत्युत्तरासत्ऽभ्यः। स्वाहा। सोमनेत्रेभ्य इति सोमऽनेत्रेभ्यः। देवेभ्यः। उपरिसद्भ्य इत्युपरिसत्ऽभ्यः। दुवस्वद्भ्य इति दुवस्वत्ऽभ्यः। स्वाहा॥३५॥
विषय - राजा और उसके नाना प्रकार के नायकों की प्रतिष्ठा ।
भावार्थ -
हे ( निर्ऋते ) सर्वथा सत्याचरण करनेवाले, सत्यधर्म के पालक राजन् ! अथवा हे । निर्ऋते ) पृथिवी ! राष्ट्र ! ( एषः ते भागः ) यह तेरा भाग है, विभाग है । ( तं जुषस्व ) उसको तू प्रेम से स्वीकार कर । ( स्वाहा ) और इस सत्य व्यवस्था को पालन कर । ( पुरः सद्भ्यः ) राजसभा में आगे विराजने वाले ( अग्निनेत्रेभ्यः ) अग्नि के समान शत्रुतापक, सेनानायक पुरुष को अपने नेता स्वीकार करनेवाले ( देवेभ्यः ) युद्ध विजयी वीर पुरुषों के लिये ( स्वाहा ) धर्मानुकूल उत्तम अन्न और ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( दक्षिणासद्भ्यः ) दक्षिण की ओर, दायीं ओर विराजने वाले ( यमनेत्रेभ्यः ) दुष्टों के नियन्ता यम को अपने नेता स्वीकार करनेवाले अथवा वायु के समान तीव्रगति वाले, इन युद्ध-विजयी पुरुषों के लिये ( स्वाहा ) उत्तम अन्न-भाग प्राप्त हो । (विश्वेदेवनेत्रेभ्यः देवेभ्यः पश्चात्- सद्भ्यः स्वाहा ) पीछे या पश्चिम की ओर विराजनेवाले समस्त विद्वानों को अपना नेता या उनके द्वारा अपनी नीति प्रयोग करनेवाले विद्वान् विजयी पुरुषों को उत्तम अन्न ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( मित्रावरुणनेत्रेभ्यः ) शरीर में प्राणापान के समान राष्ट्र में समान, जीवन सञ्चार करनेवाले अथवा मित्र=सूर्य और वरुण = मेघ के समान नीति वाले या मित्र, न्यायाधीश और वरुण, दुष्टवारक पुरुष को अपना नेता स्वीकार करनेवाले ( वा ) और ( मरुत् नेत्रेभ्यः ) मरुत् अर्थात् शत्रु-मारण में चतुर पुरुषों को नेता रखनेवाले ( देवेभ्यः ) विजयी ( उत्तरा सद्भ्यः ) उत्तर दिशा में या बांयीं और विराजने वाले पुरुषों को ( स्वाहा ) उत्तम अन्न और ऐश्वर्य, योग्य दूत आदि का कार्य प्राप्त हो । ( सोमनेत्रेभ्यः ) सोम, सौम्य स्वभाववाले आचार्य, योगी पुरुष को अपने नेता बनानेवाले ( उपरिसद्भ्यः ) सर्वोपरि विराजमान ( दुवस्वद्भ्यः ) ईश्वरोपासना, यज्ञ, विद्याध्ययनादि कार्य आचरण करनेवाले ( देवेभ्यः ) इन विद्वान् पुरुषों को ( स्वाहा ) उत्तम अन्न, धन और ज्ञानैश्वर्य प्राप्त हो ॥ शत० ५ । २ । ३ ॥ ३ ॥
राजा के राज्यकार्य को पांच विभाग में बांटा जिनके नेता, मुख्य अधिकारी अग्नि, यम, विश्वेदेव, मित्रावरुण, मरुत् और सोम हैं । राजदरबार में उनके पांच भिन्न स्थान हो और पृथ्वी के शासन में उनके पांच विभाग हों ।
टिप्पणी -
३५ अतः परं राजसूयमन्त्राः वरुणदृष्टात् ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
वरुणः ऋषिः। विश्वेदेवा देवताः । निचृदुत्कृतिः । षड्जः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal