यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 36
ये दे॒वाऽअ॒ग्निने॑त्राः पुरः॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा य॒मने॑त्रा दक्षिणा॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा वि॒श्वदे॑वनेत्राः पश्चा॒त्सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा मि॒त्रावरु॑णनेत्रा वा म॒रुन्ने॑त्रा वोत्तरा॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वाः सोम॑नेत्राऽउपरि॒सदो॒ दुव॑स्वन्त॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॑॥३६॥
स्वर सहित पद पाठये। दे॒वाः। अग्निने॑त्रा॒ इत्य॑ग्निऽने॑त्राः। पु॒रः॒सद॒ इति॑ पु॒रः॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। य॒मने॑त्रा॒ इति॑ य॒मऽने॑त्राः। द॒क्षि॒णा॒सद॒ इति॑ दक्षिणा॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। वि॒श्वदे॑वनेत्रा॒ इति॑ वि॒श्वदे॑वऽनेत्राः। प॒श्चात्सद॒ इति॑ पश्चा॒त्ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। मि॒त्रावरु॑णनेत्रा॒ इति॑ मि॒त्रावरु॑णऽनेत्राः। वा॒। म॒रुन्ने॑त्रा॒ इति॑ म॒रुत्ऽने॑त्राः। वा॒। उ॒त्त॒रा॒सद॒ इत्यु॑त्तरा॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। सोम॑नेत्रा॒ इति सोम॑ऽनेत्राः। उ॒प॒रि॒सद॒ इत्यु॑परि॒ऽसदः॑। दुव॑स्वन्तः। तेभ्यः॑। स्वाहा॑ ॥३६॥
स्वर रहित मन्त्र
ये देवाऽअग्निनेत्राः पुरःसदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा यमनेत्रा दक्षिणासदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा विश्वदेवनेत्राः पश्चात्सदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा मित्रावरुणनेत्रा वा मरुन्नेत्रा वोत्तरासदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवाः सोमनेत्रा ऽउपरिसदो दुवस्वन्तस्तेभ्यः स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
ये। देवाः। अग्निनेत्रा इत्यग्निऽनेत्राः। पुरःसद इति पुरःऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। यमनेत्रा इति यमऽनेत्राः। दक्षिणासद इति दक्षिणाऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। विश्वदेवनेत्रा इति विश्वदेवऽनेत्राः। पश्चात्सद इति पश्चात्ऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। मित्रावरुणनेत्रा इति मित्रावरुणऽनेत्राः। वा। मरुन्नेत्रा इति मरुत्ऽनेत्राः। वा। उत्तरासद इत्युत्तराऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। सोमनेत्रा इति सोमऽनेत्राः। उपरिसद इत्युपरिऽसदः। दुवस्वन्तः। तेभ्यः। स्वाहा॥३६॥
विषय - राजा और उसके नाना प्रकार के नायकों की प्रतिष्ठा ।
भावार्थ -
( ये ) जो ( देवाः ) देव, राज्यकार्य में नियुक्त विद्वान् पुरुष ( अग्निनेत्राः ) 'अग्नि' ज्ञानवान्, तेजस्वी पुरुष को प्रमुख रखनेवाले ( पुरः सदः ) आगे या पूर्व भाग में विराजते हैं, ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको "उत्तम आदर यश प्राप्त हो अथवा ( ये अग्निनेत्राः ) जो अग्नि, विद्युत् आदि तत्वों को जाननेवाले हैं उनको उत्तम यश, धन, ज्ञानैश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः यमनेत्राः दक्षिणासदः ) जो देव, विद्वान् दक्षिण दिशा में विराजमान या बलशक्ति में विराजमान अथवा (यमनेत्रा :) अहिंसा आदि यम नियमों में निष्ठ अथवा पूर्वोक्त शत्रुनियामक मुख्य पुरुष के अधीन हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम आदर, यश, अन्न, ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः विश्वदेवनेत्राः ) जो विजयी, विद्वान्, विश्वेदेव अर्थात् प्रजा या प्रजापति को प्रमुख मानने वाले या प्रजाओं के नेता ( पश्चात् सदः ) पीछे ये पश्चिम भाग में विराजते हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम यश और आदर प्राप्त हो । ( ये देवाः मित्रावरुणनेत्राः ) जो विद्वान् मित्र और वरुण न्यायाधीश और नगर के पोलीसाध्यक्ष के अधीन (वा) और ( मरुत् नेत्राः ) वायु के समान तीव्र चढ़ाई करनेवाले सेनापति के अधीन वीर पुरुष ( उत्तरासदः ) उत्तर दिशा में विराजते हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम यश आदर और ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः सोमनेत्राः ) जो विद्वान् शासक लोग सोम आचार्य या राजा के अधीन (दुवस्वन्तः ) ईश्वरपरिचर्या या ज्ञानाराधना, धर्म, यज्ञ यागादि करते हैं और ( उपरिसदः ) सबसे ऊपर विराजते हैं, ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उचित आदर, यश, अन्न, धन प्राप्त हो ॥ शत०१ । २ । ४ । ५ ॥
राज्याभिषेक में, राजसूय में पांचों विभाग में विराजनेवाले प्रतिष्ठितों को
आदर सत्कार, स्वागत, धन, अन्न, ऐश्वर्य देकर मान, प्रतिष्ठा करनी चाहिये । और उनको राज्य में भी उत्तम भूमि और पदाधिकार देने चाहियें ।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal