यजुर्वेद - अध्याय 18/ मन्त्र 73
ऋषिः - कुत्स ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - आर्षी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
2
पृ॒ष्टो दिा॒व पृ॒ष्टोऽअ॒ग्निः पृ॑थि॒व्यां पृ॒ष्टो विश्वा॒ऽओष॑धी॒रावि॑वेश। वै॒श्वा॒न॒रः सह॑सा पृ॒ष्टोऽअ॒ग्निः स नो॒ दिवा॒ स रि॒षस्पा॑तु॒ नक्त॑म्॥७३॥
स्वर सहित पद पाठपृ॒ष्टः। दि॒वि। पृ॒ष्टः। अ॒ग्निः। पृ॒थि॒व्याम्। पृ॒ष्टः। विश्वाः॑। ओष॑धीः। आ। वि॒वे॒श॒। वै॒श्वा॒न॒रः। सह॑सा। पृ॒ष्टः। अ॒ग्निः। सः। नः॒। दिवा॑। सः। रि॒षः। पा॒तु॒। नक्त॑म् ॥७३ ॥
स्वर रहित मन्त्र
पृष्टो दिवि पृष्टोऽअग्निः पृथिव्याम्पृष्टो विश्वा ओषधीरा विवेश । वैश्वानरः सहसा पृष्टो अग्निः स नो दिवा स रिषस्पातु नक्तम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
पृष्टः। दिवि। पृष्टः। अग्निः। पृथिव्याम्। पृष्टः। विश्वाः। ओषधीः। आ। विवेश। वैश्वानरः। सहसा। पृष्टः। अग्निः। सः। नः। दिवा। सः। रिषः। पातु। नक्तम्॥७३॥
विषय - वैश्वानर अग्नि का वर्णन, राजा सभापति के कर्त्तव्य ।
भावार्थ -
( दिवि ) द्यौलोक, महान् आकाश में ( पृष्टः ) प्राण, बल सेचन करने में समर्थ, सूर्य के समान तेजस्वी और ( पृथिव्यां पृष्टः ) पृथिवी में मेघ के समान और ( पृष्टः ) रस, वीर्य सेचन करने में समर्थ ( विश्वाः ओषधीः ) समस्त ओषधियों में अग्नि के समान जो ( अग्निः ), अग्रणी नेता (दिवि ) राजसभा और विद्वत्सभा में, ( पृथिव्याम् ) पृथिवीवासी प्रजा में और ( विश्वा ओषधीः ) समस्त तेजस्विनी सेनाओं में (आ विवेश) राजारूप से विद्यमान है वह ( वैश्वानरः ) समस्त विश्व, राष्ट्र का नेता ( सहसा ) शत्रुपराजय करने वाले बल से ( पृष्टः ) सर्वत्र ज्ञात, एवं बलवान्, सर्वोत्तम ( अग्नि: ) अग्रणी पुरुष (सः) वह (नः), हमें (दिवा ) दिन और ( नक्तम् ) रात को भी (रिषः ) हिंसक लोगों से ( पातु ) बचावे । शत० ९ । ५ । २ । ६ ॥
टिप्पणी -
'पृष्ट: ' - पूषु वृषु सेचने । भ्वादि: पृष्टः वृष्टः वृषभ इति यावत् । कर्तरि क्तः । पृच्छतेर्वा ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - इन्द्रकुत्सौ ऋषि । वैश्वानरो देवता । आर्षी त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal