यजुर्वेद - अध्याय 29/ मन्त्र 21
ऋषिः - भार्गवो जमदग्निर्ऋषिः
देवता - मनुष्या देवताः
छन्दः - भुरिक् पङ्क्तिः
स्वरः - पञ्चमः
10
ई॒र्मान्ता॑सः॒ सिलि॑कमध्यमासः॒ सꣳशूर॑णासो दि॒व्यासो॒ऽअत्याः॑।ह॒ꣳसाऽइ॑व श्रेणि॒शो य॑तन्ते॒ यदाक्षि॑षुर्दि॒व्यम॒ज्ममश्वाः॑॥२१॥
स्वर सहित पद पाठई॒र्मान्ता॑स॒ इती॒र्मऽअ॑न्तासः। सिलि॑कमध्यमास॒ इति॒ सिलि॑कऽमध्यमासः। सम्। शूर॑णासः। दि॒व्यासः॑। अत्याः॑। ह॒ꣳसाऽइ॒वेति॑ ह॒ꣳसाःऽइ॑व। श्रे॒णि॒श इति॑ श्रेणि॒ऽशः। य॒त॒न्ते॒। यत्। आक्षि॑षुः। दि॒व्यम्। अज्म॑म्। अश्वाः॑ ॥२१ ॥
स्वर रहित मन्त्र
ईर्मान्तासः सिलिकमध्यमासः सँ शूरणासो दिव्यासोऽअत्याः । हँसाऽइव श्रेणिशो यतन्ते यदाक्षिषुर्दिव्यमज्ममश्वाः ॥
स्वर रहित पद पाठ
ईर्मान्तास इतीर्मऽअन्तासः। सिलिकमध्यमास इति सिलिकऽमध्यमासः। सम्। शूरणासः। दिव्यासः। अत्याः। हꣳसाऽइवेति हꣳसाःऽइव। श्रेणिश इति श्रेणिऽशः। यतन्ते। यत्। आक्षिषुः। दिव्यम्। अज्मम्। अश्वाः॥२१॥
विषय - वीरबाहु चुस्त शूरवीरों को दलबद्ध दस्ते बना कर युद्ध करने का आदेश । अध्यात्म में योगियों का वर्णन ।
भावार्थ -
( ईर्मान्तासः) ईर्म अर्थात् बाहुरूप से पृथ्वी के परले अन्त को विजय करने वाले, (सिलिकमध्यमासः) कृश पेट वाले, अथवा अपने, बीच मुखिया को रखनेवाले ऐसे (शूरणासः) शीघ्र युद्ध विजयी, (दिव्यासः), तेजस्वी (अत्याः) नित्यं गतिशील, वेगवान्, (अश्वाः) अश्वारोहीगण (यद्) जब ( दिव्यम् ) विजय करने योग्य ( अज्मम् ) संग्राम ( सम् आक्षिषु) करते हैं तब (हंसा इव) पंक्तिबद्ध सारस पक्षियों के समान ( श्रेणिशः ) श्रेणि, दल या दस्ता बना-बना कर ( यतन्ते ) युद्ध करते हैं । अध्यात्म योगियों के पक्ष में— ( ईर्मान्तासः ) सिद्धान्त के विज्ञ या उद्देश्य तक पहुँचे हुए (सिलिकमध्यमासः) क्षीण, कृश मध्य भाग वाले वीर, गतिशील आत्मा, (अश्वाः) ज्ञानी दिव्य (अज्मम् ) 'अजनि' अर्थात् मोक्ष को प्राप्त होते हैं वे हंसों के समान श्रेणी बना बना कर एक दूसरे के पीछे सन्मार्ग पर चलते हैं । 'ईर्मान्तास: ' - ईर्मौ इति बाहू | समीरितान्त: पृथ्यन्ताः वा (निरु० ) । 'सिलिकमध्यमासः' - संसृतमध्यमा, शीर्ष मध्यमाः ( निरु० ) संलग्नमध्यमाः इति दया० । मध्ये निविडा इति सायण: । संश्लिष्टोदरा, निरुदरा इति उवटः । कृशोदराः इति महीधरः । हंसा: ' - 'घ्नन्त्यध्वानं' इति (निरु० ) । 'अज्मम्' अजनिम, आजिम् (निरु० ) । अजन्ति गच्छन्ति यम् मार्गम् इति दया० । अज्मम् संग्रामम् इति मही० । 'श्रेणिश: ' - बद्धपंक्तयः इति दया० । शीघ्रधावनायं श्रेणिशः पंक्तीभूय । इति सा० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - मनुष्याः । भुरिक् पंक्तिः । पंचमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal