Loading...

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 31/ मन्त्र 3
    ऋषिः - नारायण ऋषिः देवता - पुरुषो देवता छन्दः - निचृदनुष्टुप् स्वरः - गान्धारः
    1

    ए॒तावा॑नस्य महि॒मातो॒ ज्यायाँ॑श्च॒ पूरु॑षः।पादो॑ऽस्य॒ विश्वा॑ भू॒तानि॑ त्रि॒पाद॑स्या॒मृतं॑ दि॒वि॥३॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ए॒तावा॑न्। अ॒स्य॒। म॒हि॒मा। अतः॑। ज्याया॑न्। च॒। पूरु॑षः। पुरु॑ष॒ऽइति॒ पुरु॑षः ॥ पादः॑। अ॒स्य॒। विश्वा॑। भू॒ता॑नि॑। त्रि॒पादिति॑। त्रि॒ऽपात्। अ॒स्य॒। अ॒मृत॑म्। दि॒वि ॥३ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः । पादोस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतन्दिवि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    एतावान्। अस्य। महिमा। अतः। ज्यायान्। च। पूरुषः। पुरुषऽइति पुरुषः॥ पादः। अस्य। विश्वा। भूतानि। त्रिपादिति। त्रिऽपात्। अस्य। अमृतम्। दिवि॥३॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 31; मन्त्र » 3
    Acknowledgment

    भावार्थ -
    (अस्य) इस जगदीश्वर का ( एतावान् ) इतना ये सब दृश्य, ब्रह्माण्डमय जगत् (महिमा) महान् सामर्थ्य है । (पूरुषः) इस जगत् में परिपूर्ण परमेश्वर (अतः ) इससे ( ज्यायान् च ) कहीं बड़ा है । (विश्वा भूतानि ) समस्त उत्पन्न होने वाले पृथिवी आदि लोक ( अस्य पादः) इसका एक पाद, एक अंश, उसका ज्ञान कराने वाले कार्यरूप ज्ञापक हैं और (त्रिपात् ) तीन अंशों वाला ( अस्य ) इस परमेश्वर का स्वरूप (दिवि) तेजोमय अपने स्वरूप में ( अमृतम) अमृत, नित्य, अविनाशी रूप से विद्यमान है । यद्यपि 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इत्यस्मात्तस्य परब्रह्मण इयत्ताया अभावात् पादचतुष्टयम् निरूपयितुमशक्यम् । तथापि जगदिदं ब्रह्मस्वरूपापेक्षया अत्यल्पम् इति विवक्षितत्वात्पादत्वोपन्यासः । इति सायणः ॥ इदं सर्वं सूर्यचन्द्रादिलोकलोकान्तरं चराचरं जगत्... परमेश्वरस्य चतुर्थाशे तिष्ठति नैवास्य तुरीयांशस्याप्यवधिं प्राप्नोति ।.... नानेन कथनेन तस्यानन्तत्वं हन्यते । किन्तु जगदपेक्षया तस्य महत्वं जगतो न्यूनत्वं च च ज्ञाप्यते । इति दया० । ब्रह्म, सत्य, ज्ञानस्वरूप और अनन्त है ऐसा कहा है । इसका परिमाण नहीं है । इसलिये उसके चार पाद नहीं कहे जा सकते । तो भी जगत् ब्रह्म के स्वरूप की अपेक्षया बहुत छोटा है इस अभिप्राय से 'पाद' रूप से कहा है । (सायण) सूर्य चन्द्रादि लोकलोकान्तर वाला चर अचर समस्त जगत् परमेश्वर के एक चौथाई अंश में स्थित है । अर्थात् उसके चौथाई अंश के भी बराबर नहीं है । ऐसा कहने से परमेश्वर की अनन्तता नहीं खण्डित होती । परन्तु जगत् की अपेक्षा उसकी अपेक्षा न्यूनता ही कही गई है । (म० दया० )

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - पुरुषः । निचृदनुष्टुप् । गान्धारः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top