English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 42
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - होत्रादयो देवताः
छन्दः - आर्च्युष्णिक्
स्वरः - ऋषभः
2
होता॑ यक्षद॒श्विनौ॒ सर॑स्वती॒मिन्द्र॑ꣳ सु॒त्रामा॑णमि॒मे सोमाः॑ सु॒रामा॑ण॒श्छागै॒र्न मे॒षैर्ऋ॑ष॒भैः सु॒ताः शष्पै॒र्न तोक्म॑भिर्ला॒जैर्मह॑स्वन्तो॒ मदा॒ मास॑रेण॒ परि॑ष्कृताः शु॒क्राः पय॑स्वन्तो॒ऽमृताः॒ प्र॑स्थिता वो मधु॒श्चुत॒स्तान॒श्विना॒ सर॑स्व॒तीन्द्रः॑ सु॒त्रामा॑ वृत्र॒हा जु॒षन्ता॑ सो॒म्यं मधु॒ पिब॑न्तु॒ मद॑न्तु॒ व्यन्तु॒ होत॒र्यज॑॥४२॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। अ॒श्विनौ॑। सर॑स्वतीम्। इन्द्र॑म्। सु॒त्रामा॑णमिति॑ सु॒ऽत्रामा॑णम्। इ॒मे। सोमाः॑। सु॒रामा॑णः। छागैः॑। न। मे॒षैः। ऋ॒ष॒भैः। सु॒ताः। शष्पैः॑। न। तोक्म॑भिरिति॒ तोक्म॑ऽभिः। ला॒जैः। मह॑स्वन्तः। मदाः॑। मास॑रेण। परि॑ष्कृताः। शु॒क्राः। पय॑स्वन्तः। अ॒मृताः॑। प्र॑स्थिता॒ इति॒ प्रऽस्थि॑ताः। वः॒। म॒धु॒श्चुत॒ इति॑ मधु॒ऽश्चुतः॑। तान्। अ॒श्विना॑। सर॑स्वती। इन्द्रः॑। सु॒त्रामा॑। वृ॒त्र॒हा। जु॒षन्ता॑म्। सो॒म्यम्। मधु॑। पिब॑न्तु। मद॑न्तु। व्यन्तु॑। होतः॑। यज॑ ॥४२ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षदश्विनौ सरस्वतीमिन्द्रँ सुत्रामाणमिमे सोमाः सुरामाणश्छागैर्न मेषैरृषभैः सुताः शष्पैर्ब तोक्मभिर्लाजैर्महस्वन्तो मदा मासरेण परिष्कृताः शुक्राः पयस्वन्तोमृताः प्रस्थिता वो मधुश्चुतस्तानश्विना सरस्वतीन्द्रः सुत्रामा वृत्रहा जुषन्ताँ सोम्यम्मधु पिबन्तु व्यन्तु होतर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। अश्विनौ। सरस्वतीम्। इन्द्रम्। सुत्रामाणमिति सुऽत्रामाणम्। इमे। सोमाः। सुरामाणः। छागैः। न। मेषैः। ऋषभैः। सुताः। शष्पैः। न। तोक्मभिरिति तोक्मऽभिः। लाजैः। महस्वन्तः। मदाः। मासरेण। परिष्कृताः। शुक्राः। पयस्वन्तः। अमृताः। प्रस्थिता इति प्रऽस्थिताः। वः। मधुश्चुत इति मधुऽश्चुतः। तान्। अश्विना। सरस्वती। इन्द्रः। सुत्रामा। वृत्रहा। जुषन्ताम्। सोम्यम्। मधु। पिबन्तु। मदन्तु। व्यन्तु। होतः। यज॥४२॥
विषय - पुन्हा पुढील मंत्रात त्याच विषयी -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) घेणाऱ्या आणि हे (होता) देणाऱ्या तसेच हे (अश्विनौ) अध्यापन आणि उपदेश करणाऱ्या विद्वानांनो, (तुम्ही सर्वांची) (सरस्वतीम्) विज्ञानाने परिपूर्ण वाणी सुत्रामाणम्‌) प्रजाजनांचे सुरक्षा करणाऱ्या (इन्द्रम्) ऐश्वर्यशाली राजाला (वा राजापर्यंत) (यक्षत्) प्राप्त व्हावी (राजाने तुम्हा सर्वांचे म्हणणे ऐकावे) तसेच (इमे) हे ने (सुरामाणः) भरपूर दान देणारे (सोमाः) ऐश्वर्यशाली सभासद (राजसभेतील सदस्य) आहेत, ते (सुताः) अभिषिक्त (पदावर नेमलेले) आहेत, ते (छोगैः) विनष्ट होणाऱ्या पदार्था (न) प्रमाणे वा बकरा आदी मर्त्य प्राण्यांप्रमाणे तसेच (मेषैः) दृश्य पदार्थाप्रमाणे अथवा एडक्याप्रमाणे (ऋषभैः) वस्तूप्रमाणे अथवा बैलाप्रमाणे आणि (शष्पैः) हिंसक प्राण्या (न) प्रमाणे (बकरा, एडका व बैलाप्रमाणे) नाहीत (ते हितकारी व उदार आहेत) तसेच जे लोक (तोक्मभिः) संतानांमुळे आणि (लाजैः) भाजलेल्या भोज्य पदार्थांमुळे (ते संतानवान असून पुष्कळ खाद्य पदार्थ बाळगून आहेत) त्यामुळे ते समाजात (महस्वतः) सम्मानास प्राप्त असून (मदाः) आनंदी आहेत. (मासरेण) शुभ्र शिजलेल्या तांदळाप्रमाणे (परिष्कृताः) शोभायमान आणि (शुक्राः) शुद्ध आहेत (पयस्वन्तः) उत्तम जल आणि दुध व (अमृताः) एकरस (मधुश्चुतः) ज्यात मधुर आदी गुण विद्यमान आहेत असे (प्रस्थिताः) एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेले जाणे शक्य असलेले पदार्थ निर्मित केले आहेत, ते (वः) पदार्थ ज्यांनी तुमच्यासाठी निर्माण केले आहेत (तान्) त्यानाही प्राप्त व्हावेत (त्या पदार्थांचा उपभोग निर्माता आणि इतरांनीही घ्यावा) तसेच ज्याप्रमाणे (अश्विना) सुरूप सत्कारित मनुष्य, (सरस्वती) विद्यावती स्त्री आणि (सुत्रामा) चांगल्याप्रकारे रक्षण करणारा (वृत्राहा) मेघमंडळाला छिन्न भिन्न करणाऱ्या सूर्याप्रमाणे (इन्द्रः) ऐश्वर्यशाली असलेला सज्जन (सोम्यम्) शीतलता आणि (मधु) माधुर्याचे (जुषन्ताम्) सेवन करतात (ते रस) (वा आनन्द) (पिबन्तु) पितात आणि (मदन्तु) आनंदित होतात आणि सर्व विद्या (व्यन्तु) प्राप्त करतात, तद्वत हे दाता आणि होता, तुम्हीही (यज) त्या उपर्युक्त पदार्थांचा (संग्रह वा मिश्रण करून) उपभोग घ्या. ॥42॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. जे लोक समस्त भौतिक पदार्थांची विद्या (भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आदी) विषयी पूर्ण ज्ञान प्राप्त करणाऱ्या, सत्यभाषी आणि पदार्थांचे यथोचितपणे रक्षण करणाऱ्या राजाचे प्रजाजन असतात, पशूंचे दूध आदी पदार्थांचे सेवन करून पुष्ट होतात, (ते अवश्य सुखी होतात) तसेच ते उत्तम रक्षादीद्वारे सुसंस्कृत, सुपरीक्षित भोजन करतात उत्तम पुष्टिकर रसांचे सेवन करतात आणि धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष प्राप्त करण्यासाठी यत्नशील असतात, ते सदैव सुखी व आनंदी राहतात ॥42॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal