English
यजुर्वेद - अध्याय 25/ मन्त्र 2
ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - प्राणादयो देवताः
छन्दः - भुरिगतिसक्वर्यौ
स्वरः - पञ्चमः
0
वातं॑ प्रा॒णेना॑पा॒नेन॒ नासि॑केऽउपया॒ममध॑रे॒णौष्ठे॑न॒ सदुत्त॑रेण प्रका॒शेनान्त॑रमनूका॒शेन॒ बाह्यं॑ निवे॒ष्यं मू॒र्ध्ना स्त॑नयि॒त्नुं नि॑र्बा॒धेना॒शनिं म॒स्तिष्के॑ण वि॒द्युतं॑ क॒नीन॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्या॒ श्रोत्र॒ श्रोत्रा॑भ्यां॒ कर्णौ॑ तेद॒नीम॑धरक॒ण्ठेना॒पः शु॑ष्कक॒ण्ठेन॑ चि॒त्तं मन्या॑भि॒रदि॑तिꣳ शी॒र्ष्णा निर्ऋ॑तिं॒ निर्ज॑र्जल्पेन शी॒र्ष्णा सं॑क्रो॒शैः प्रा॒णान् रे॒ष्माण॑ स्तु॒पेन॑॥२॥
स्वर सहित पद पाठवात॑म्। प्रा॒णेन॑। अ॒पा॒नेनेत्य॑पऽआ॒नेन॑। नासि॑के॒ इति॒ नासि॑के। उ॒प॒या॒ममित्यु॑प॒ऽया॒मम्। अध॑रेण। ओष्ठे॑न। सत्। उत्त॑रे॒णेत्युत्ऽत॑रेण। प्र॒का॒शेनेति॑ प्रऽका॒शेन॑। अन्त॑रम्। अ॒नू॒का॒शेन॑। अ॒नु॒का॒शेनेत्य॑नुऽका॒शेन॑। बाह्य॑म्। नि॒वे॒ष्यमिति॑ निऽवे॒ष्यम्। मू॒र्ध्ना। स्त॒न॒यि॒त्नुम्। नि॒र्बा॒धेने॒ति॑ निःऽबा॒धेन॑। अ॒शनि॑म्। म॒स्तिष्के॑ण। वि॒द्युत॒मिति॑ वि॒ऽद्युत॑म्। क॒नीन॑काभ्याम्। कर्णा॑भ्याम्। श्रोत्र॑म्। श्रोत्रा॑भ्याम्। कर्णौ॑। ते॒द॒नीम्। अ॒ध॒र॒क॒ण्ठेनेत्य॑धरऽक॒ण्ठेन॑। अ॒पः। शु॒ष्क॒क॒ण्ठेनेति॑ शुष्कऽक॒ण्ठेन॑। चि॒त्तम्। मन्या॑भिः ॥ अदि॑तिम्। शी॒र्ष्णा। निर्ऋ॑ति॒मिति॒ निःऽऋ॑तिम्। निर्ज॑र्जल्पे॒नेति॒ निःऽज॑र्जल्पेन। शी॒र्ष्णा। स॒ङ्क्रो॒शैरिति॑ सम्ऽक्रो॒शैः। प्रा॒णान्। रे॒ष्माण॑म्। स्तु॒पेन॑ ॥२ ॥
स्वर रहित मन्त्र
वातम्प्राणेनापानेन नसिकेऽउपयाममधरेणौष्ठेन सदुत्तरेण प्रकाशेनान्तरमनूकाशेन बाह्व्यन्निवेष्यम्मूर्ध्ना स्तनयित्नुन्निर्बाधेनाशनिम्मस्तिष्केण विद्युतङ्कनीनकाभ्याङ्कर्णाभ्याँ श्रोत्रँ श्रोत्राभ्याङ्कर्णा तेदनीमधरकण्ठेनापः शुष्ककण्ठेन चित्तम्मन्याभिरदितिँ शीर्ष्णानिरृतिन्निर्जर्जल्पेन शीर्ष्णा सङ्क्रोशैः प्राणान्रेष्माणँ स्तुपेन् ॥
स्वर रहित पद पाठ
वातम्। प्राणेन। अपानेनेत्यपऽआनेन। नासिके इति नासिके। उपयाममित्युपऽयामम्। अधरेण। ओष्ठेन। सत्। उत्तरेणेत्युत्ऽतरेण। प्रकाशेनेति प्रऽकाशेन। अन्तरम्। अनूकाशेन। अनुकाशेनेत्यनुऽकाशेन। बाह्यम्। निवेष्यमिति निऽवेष्यम्। मूर्ध्ना। स्तनयित्नुम्। निर्बाधेनेति निःऽबाधेन। अशनिम्। मस्तिष्केण। विद्युतमिति विऽद्युतम्। कनीनकाभ्याम्। कर्णाभ्याम्। श्रोत्रम्। श्रोत्राभ्याम्। कर्णौ। तेदनीम्। अधरकण्ठेनेत्यधरऽकण्ठेन। अपः। शुष्ककण्ठेनेति शुष्कऽकण्ठेन। चित्तम्। मन्याभिः॥ अदितिम्। शीर्ष्णा। निर्ऋतिमिति निःऽऋतिम्। निर्जर्जल्पेनेति निःऽजर्जल्पेन। शीर्ष्णा। सङ्क्रोशैरिति सम्ऽक्रोशैः। प्राणान्। रेष्माणम्। स्तुपेन॥२॥
विषय - पुन्हा, तोच विषय -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे जिज्ञासू विद्यार्थी, तू माझा उपदेश ऐक (व त्याप्रमाणे आचरण कर) तू (प्राणेन) आपल्या प्राणशक्तीशी आणि (अपानेन) अपानशक्तीशी (वातम्) वायू आणि (नासिके) नासिकेच्या दोन्ही छिद्राचा आणि तत्संबंधी (उपयामम्) सांगितलेल्या नियमांचा संयोग करून (लाभ ग्रहण कर) तू (अधरेण) खालच्या (ओष्ठेन) ओठाद्वारे आणि (उत्तरेण) वरच्या (प्रकाशेन) प्रकाशरुप ओठाद्वारे योग्य ते (अन्नसेवनादी) लाभ घे. (तदनन्तरम्) ओठांच्या आत असलेल्या मुख आदी स्थानांना (अनूकाशेन) मागून देणार्‍या प्रमाशकान अंगाने (बाह्यम्) बाहेरच्या मुखभागाला (अनुकूल करून घे) (निवेष्यम्) निश्‍चयाने वा अवश्यमेव प्राप्तव्य वस्तूला (निर्बाधेन) निरंतर ताडना वा प्रयत्नाद्वारे (प्राप्त कर) तसेच (स्तनयित्नुम्) शब्द वा (गडगडाट) करणार्‍या विद्युतेला (मस्तिष्केण) मेंदूतील मेद आणि शिरा यांच्याशी जुळवून घे (आकाशातील विजेच्या प्रकाश शक्तीचा प्रभाव मानवीय मेंदूवर पडतो.) (कनीनकाभ्याम्) चमकणार्‍या (वा नादमय) वस्तूशी (कर्णाभ्याम्) शब्द ऐकण्याचे जे कारण कान त्या (कर्णो) कानांना (संबध ठेव) (श्रोत्राभ्याम्) गोल छिद्र असलेल्या कानाच्या भागाचा (श्रोत्रम्) श्रवणेन्द्रियाचा संबंध ठेव. (वेदनीम्) श्रवण करण्याची जी क्रिया तिचा संबंध (अधरकण्ठेन) गळ्याच्या खालच्या भागाशी ठेव. (अपा) जलाचा संबंध (शुष्ककण्ठेन) वाळत असलेल्या गळ्याशी आणि (चित्तम्) विशेष ज्ञान प्राप्त करणार्‍या अंतःकरणाच्या कार्याचा (मन्याभिः) विशिष्ट ज्ञानमय क्रियांशी संबंध ठेव (अदितिम्) अविनाशी उत्तम बुद्धीद्वारे (शीर्ष्णा) डोक्याला व (निर्ऋतिम्) भूमीला (रोगरहित कर) तसेच (संक्रोशैः) चांगल्याप्रकारे आमंत्रण देऊन वश केलेल्या (प्राणान्) प्राणशक्ती प्राप्तकर आणि (स्तुपेन) हिंसाद्वारा (रेष्माणम्) हिंसक जी अविद्या, त्या अविद्या आदी मारक दोषांचा तू विनाश कर ॥2॥
भावार्थ - भावार्थ - माणसांनी प्रयत्नांच्या प्रथम अवस्थेत समस्त शरीराने व शारीरिक अवयवांद्वारे शारीरिक व आत्मिक शक्ती प्राप्त केली पाहिजे, नंतर अविद्या आदी दुष्ट विद्या, अहितकर उपदेश, निंदनीय स्वभाव व आत्मिक रोगांचा नाश केला पाहिजे ॥2॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal