ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 16/ मन्त्र 11
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
तं त्वा॑ स॒मिद्भि॑रङ्गिरो घृ॒तेन॑ वर्धयामसि। बृ॒हच्छो॑चा यविष्ठ्य ॥११॥
स्वर सहित पद पाठतम् । त्वा॒ । स॒मित्ऽभिः॑ । अ॒ङ्गि॒रः॒ । घृ॒तेन॑ । व॒र्ध॒या॒म॒सि॒ । बृ॒हत् । शो॒च॒ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तं त्वा समिद्भिरङ्गिरो घृतेन वर्धयामसि। बृहच्छोचा यविष्ठ्य ॥११॥
स्वर रहित पद पाठतम्। त्वा। समित्ऽभिः। अङ्गिरः। घृतेन। वर्धयामसि। बृहत्। शोच। यविष्ठ्य ॥११॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 16; मन्त्र » 11
अष्टक » 4; अध्याय » 5; वर्ग » 23; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 5; वर्ग » 23; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्याः परस्परं किं कुर्य्युरित्याह ॥
अन्वयः
हे यविष्ठयाङ्गिरो ! यथर्त्विजः समिद्भिर्घृतेनाग्निं वर्धयन्ति तथा ज्ञानकारणोपदेशेन तं त्वा वयं वर्धयामसि त्वं बृहच्छोचा ॥११॥
पदार्थः
(तम्) (त्वा) त्वाम् (समिद्भिः) सम्यक्प्रदीपकैः (अङ्गिरः) विद्युदिव वर्त्तमान (घृतेन) आज्येन (वर्धयामसि) वर्धयामः (बृहत्) महत् (शोचा) विचारय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (यविष्ठ्य) अतिशयेन युवसु साधो ॥११॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजादयो जना घृतेनाग्निमिव शिक्षासत्काराभ्यां शूरान् वर्धयन्ति ते सदा विजयमाप्नुवन्ति ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्य परस्पर क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (यविष्ठ्य) अत्यन्त युवा जनों में साधु (अङ्गिरः) बिजुली के समान वर्त्तमान ! जैसे यज्ञ करनेवाले जन (समिद्भिः) उत्तम प्रकार प्रकाशक समिध्रूप काष्ठों और (घृतेन) घृत से अग्नि की वृद्धि करते हैं, वैसे ज्ञान के कारण उपदेश से (तम्) उन (त्वा) आपकी हम लोग (वर्धयामसि) वृद्धि करते हैं और आप (बृहत्) बहुत (शोचा) विचारिये ॥११॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा आदि जन जैसे घृत से अग्नि की, वैसे शिक्षा और सत्कार से शूर जनों की वृद्धि करते हैं, वे सदा विजय को प्राप्त होते हैं ॥११॥
विषय
ज्ञानाग्नि का यज्ञाग्निवत् प्रज्वालन ।
भावार्थ
हे ( अंगिरः ) अंगारों में विद्यमान अग्नि के समान अति तेजस्विन् ! ( समिद्भिः घृतेन ) काष्ठों से और घृत से अग्नि के तुल्य ही हम (तं त्वा ) उस तुझको ( समिद्भिः ) अच्छी प्रकार प्रकाश युक्त वचनों और (घृतेन) आदरार्थ दिये जाने योग्य जल, अन्न, स्नेह आदि से (वर्धया मसि ) बढ़ावें । हे (यविष्ठय) अति युवन्, सदा बलशालिन् ! तू (बृहत् ) महान् होकर ( समिद्भिः घृतेन ) उत्तम प्रकाशों और तेजोमय ज्ञान से ( शोच ) खूब प्रकाशित हो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
४८ भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ।। अग्निर्देवता ॥ छन्दः – १, ६, ७ आर्ची उष्णिक् । २, ३, ४, ५, ८, ९, ११, १३, १४, १५, १७, १८, २१, २४, २५, २८, ३२, ४० निचृद्गायत्री । १०, १९, २०, २२, २३, २९, ३१, ३४, ३५, ३६, ३७, ३८, ३९, ४१ गायत्री । २६, ३० विराड्-गायत्री । १२, १६, ३३, ४२, ४४ साम्नीत्रिष्टुप् । ४३, ४५ निचृत्- त्रिष्टुप् । २७ आर्चीपंक्तिः । ४६ भुरिक् पंक्तिः । ४७, ४८ निचृदनुष्टुप् ॥ अष्टाचत्वारिंशदृचं सूक्तम् ॥
विषय
समिद्भिः घृतेन
पदार्थ
[१] हे (अंगिरः) = गतिशील प्रभो ! (तं त्वा) = उन आपको (समिद्धिः) = पृथिवी, अन्तरिक्ष व द्युलोक के पदार्थों के ज्ञान की दीप्तियों से, इन तीन ज्ञानरूप समिधाओं से तथा (घृतेन) = मलों के क्षरण से, मलों के दूरीकरण से (वर्धयामसि) = अपने अन्दर बढ़ाते हैं, अपने अन्दर आपके प्रकाश को देखने का प्रयत्न करते हैं । [२] हे (यविष्ठ्य युवतम) = हमारी बुराइयों को अधिक से अधिक दूर करनेवाले तथा अच्छाइयों को अधिक से अधिक हमारे साथ मिलानेवाले प्रभो ! (बृहत् शोचा) = आप हमारे अन्दर खूब ही दीप्त होइये । हमें ज्ञान को बढ़ाते हुए व मलों को दूर करते हुए प्रभु के प्रकाश को अधिकाधिक देख पायें ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु प्राप्ति का मार्ग यही है कि हम ज्ञान को बढ़ाने के लिये यत्नशील हों तथा मलों को मन से दूर करें ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा घृताने अग्नी प्रवृद्ध होतो तसे जे राजे इत्यादी लोक शिक्षण व सत्काराने शूर लोकांची वृद्धी करतात ते सदैव विजय मिळवितात. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Angira, breath of life, light of the world, expansive, lustrous pure and most youthful, we honour and exalt you with offers of fuel and ghrta to raise the flames of fire to the heights.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men do mutually towards one another is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O very young (energetic) person! you are like lightning augment the fire with fuel and Ghee (clarified butter), so we increase your power by giving you good knowledge and inspiring thoughts and shine well with wisdom.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Those king and others who increase the (striking) power of brave persons with good education and honor, like the performers of the Yajna, augment the fire with Ghee (clarified butter), they always achieve victory.
Foot Notes
(अङ्गिरा:) विद्युदिव वर्तमान। अङ्गिरा उह्याग्निः Stph. Brahmana. अग्नेरेव रूपं विद्युत। = Who are like electricity. (समिदिभ:) सम्यक प्रदीपकैः। सम् +इन्धी-दीप्तौ (रुधा०) 2. (सनिदिभ्) ।= With fuel which enkindle fire. (समिदिभ्:) = With inspiring thoughts.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal