English
यजुर्वेद - अध्याय 3/ मन्त्र 12
ऋषिः - विरूप ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - निचृत् गायत्री,
स्वरः - षड्जः
24
अ॒ग्निर्मू॒र्द्धा दि॒वः क॒कुत्पतिः॑ पृथि॒व्याऽअ॒यम्। अ॒पा रेता॑सि जिन्वति॥१२॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ग्निः। मू॒र्द्धा। दि॒वः। क॒कुत्। पतिः॑। पृ॒थि॒व्याः। अ॒यम्। अ॒पाम्। रेता॑सि। जि॒न्व॒ति॒ ॥१२॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् । अपाँ रेताँसि जिन्वति ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्निः। मूर्द्धा। दिवः। ककुत्। पतिः। पृथिव्याः। अयम्। अपाम्। रेतासि। जिन्वति॥१२॥
विषयः - अथाग्निशब्देनेश्वरभौतिकावुपदिश्येते ॥
सपदार्थान्वयः -
हे मनुष्या ! यूयं योऽयं निरूपितपूर्वः ककुत् महान् मूर्द्धा सर्वोपरि विराजमानः अग्निः = जगदीश्वरः सर्वस्वामीश्वर: दिवः प्रकाशवतः सूर्यादेर्जगतः पृथिव्याः प्रकाशरहितस्य पृथिव्यादेर्जगतः च पतिः=पालकः पालयिता सन्नपां प्राणानां रेतांसि वीर्याणि जिन्वति=स्रष्टं जानाति रचयितुं जानाति तमेव पूज्यं मन्यध्वमित्येकः॥
योऽयं निरूपितपूर्व: अग्निः प्रकाशादिगुणवान् भौतिकः ककुद् महान् दिवः प्रकाशवतः सूर्यादेर्जगतः मूर्द्धा सर्वोपरि विराजमानः पृथिव्याः प्रकाशरहितस्य पृथिव्यादेर्जगतश्च पतिः=पालनहेतुः सन्नपां जलानां वा रेतांसि वीर्याणि जिन्वति प्राणानां, स सुखं प्रापयतीति द्वितीयः ॥ ३ ॥ १२ ॥
[ योऽयं अग्निः=जगदीश्वरो दिवः पृथिव्याश्च पतिः=पालकः सन्नपां रेतांसि जिन्वति ]
पदार्थः -
(अग्निः) सर्वस्वामीश्वरः, प्रकाशादिगुणवान्भौतिको वा (मूर्द्धा) सर्वोपरि विराजमानः (दिव:) प्रकाशवतः सूर्यादेर्जगतः (ककुत्) महान् । ककुह इति महन्नामसु पठितम् ॥ निघं० ३ ।३ ॥ ककुहशब्दस्य स्थाने ककुत्। पृषोदराद्याकृतिगणान्तर्गतत्वात्सिद्धः (पतिः) पालयिता, पालनहेतुर्वा (पृथिव्याः) प्रकाशरहितस्य पृथिव्यादेर्जगतः (अयम्) निरूपितपूर्व: (अपाम्) प्राणानां जलानां वा । आप इति पदनामसु पठितम् ॥ निघं० ५ । ३ ॥ अनेन चेष्टादिव्यवहारप्रापकाः प्राणा गृह्यन्ते । आप इत्युदकनामसु पठितम्॥ निघं० १ । १२ ॥ (रेतांसि) वीर्याणि (जिन्वति) रचयितुं जानाति, प्रापयति वा। जिन्वतीति गतिकर्मसु पठितम् ॥ निघं० २ ।१४ ॥ अयं मंत्रः शत० २ ।३ ।२ ।११ व्याख्यातः ॥ १२ ॥
भावार्थः -
अत्र श्लेषालङ्कारः॥ यो जगदीश्वरः प्रकाशाप्रकाशवद् द्विविधं जगदर्थात् प्रकाशवत् सूर्यादिकमप्रकाशवत्पृथिव्यादिकं च रचयित्वा, पालयित्वा प्राणेषु बलं च दधाति,
[ योऽयमग्निर्दिवः पृथिव्याश्च पतिः=पालनहेतुः सन्नपां रेतांसि जिन्वति स सुखं प्रापयति ]
तथा-–योऽयमग्निः पृथिव्यादिजगतः पालनहेतुर्भूत्वा विद्युज्जाठरादिरूपः प्राणानां जलानां वीर्याणि जनयति, स एव सुखसाधको भवतीति ॥३ । १२ ।।
भावार्थ पदार्थः -
भा॰ पदार्थः-- रेतांसि=बलानि । जिन्वति=दधाति । अग्निः=विद्युज्जाठरादिरूपः । जिन्वति=जनयति ॥
विशेषः -
विरूपः । अग्निः=ईश्वरो भौतिकश्च ॥ निचृद्गायत्री । षड्जः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal