English
यजुर्वेद - अध्याय 3/ मन्त्र 52
ऋषिः - गोतम ऋषिः
देवता - इन्द्रो देवता
छन्दः - विराट् पङ्क्ति,
स्वरः - पञ्चमः
2
सु॒स॒न्दृशं॑ त्वा व॒यं मघ॑वन् वन्दिषी॒महि॑। प्र नू॒नं पू॒र्णब॑न्धुर स्तु॒तो या॑सि॒ वशाँ॒२ऽअनु॒ योजा॒ न्विन्द्र ते॒ हरी॑॥५२॥
स्वर सहित पद पाठसु॒सं॒दृश॒मिति॑ सुऽसं॒दृश॑म्। त्वा॒। व॒यम्। मघ॑व॒न्निति॒ मघ॑ऽवन्। व॒न्दि॒षी॒महि॑। प्र। नू॒नम्। पू॒र्णब॑न्धुर॒ इति॑ पू॒र्णऽब॑न्धुरः। स्तु॒तः। या॒सि॒। वशा॑न्। अनु॑। योज॑। नु। इ॒न्द्र॒। ते॒। हरी॒ऽइति॒ हरी॑ ॥५२॥
स्वर रहित मन्त्र
सुसन्दृशं त्वा वयम्मघवन्वन्दिषीमहि । प्र नूनम्पूर्णबन्धुर स्तुतो यासि वशाँ अनु योजा न्विन्द्र ते हरी ॥
स्वर रहित पद पाठ
सुसंदृशमिति सुऽसंदृशम्। त्वा। वयम्। मघवन्निति मघऽवन्। वन्दिषीमहि। प्र। नूनम्। पूर्णबन्धुर इति पूर्णऽबन्धुरः। स्तुतः। यासि। वशान्। अनु। योज। नु। इन्द्र। ते। हरीऽइति हरी॥५२॥
विषयः - स इन्द्रः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः -
[ईश्वरपक्षः]
हे मघवन् ! परमोत्कृष्ट धनयुक्तेश्वर ! इन्द्र ! जगदीश्वर ! वयं मनुष्याः ससंदृशं यः सुष्ठु पश्यति तं त्वां [नूनं] निश्चयेन वन्दिषीमहि नमेम स्तुवीमहि ।
अस्माभिः स्तुतः स्तुत्या लक्षितः पूर्णबन्धुरः यः पूर्णश्चासौ बन्धुरश्च सः संस्त्वं [नु] यथा वशान्=कामान् कामयमानान् पदार्थान् [प्र] यासि प्रापयसि (प्रकृष्टं प्राप्नोषि) । ते=तव हरी बलपराक्रमौ त्वम् [अनुयोज]= अनुप्रयोज पश्चत्=योजय । इत्येकः ।।
[सूर्यपक्षः]
वयं मनुष्याः सुसंदृशं सुष्ठु दर्शयति तं मघवन्=मघवन्तं धनप्राप्तिहेतुं [पूर्ण बन्धुरः]=पूर्णबन्धुरं पूर्णस्य जगतो बन्धुरं=बन्धनहेतुं त्वा=तमिमं [इन्द्र ]=सूर्यलोकं नूनं निश्चयेन वन्दिषीमहि स्तुवीमहि ।
स्तुतः=प्रकाशितगुणः स्तुत्या लक्षितः सन्नयं वशान्=उत्कृष्टव्यवहारसाधकान् कामान् कामयमानान् पदार्थान् [प्र] यासि=प्रापयति (प्रकृष्टं प्रापयति ) ।
हे विद्वंस्त्वं [नु]=यथा ते=अस्येन्द्रस्य हरी धारणाकर्षणे अस्मिन् जगति युङ्क्तः, तथैव विद्यासिद्धिक- राण्यनुप्रयोगेति द्वितीयः ।।३ ।५२ ।।
[ हे......इन्द्र ! वयं सुसंदृशं त्वा=त्वां [नूनं ] वन्दिषीमहि]
पदार्थः -
(सुसंदृशम्) यः सुष्ठु पश्यति दर्शयति वा तम् (त्वा) त्वां तं वा (वयम्) मनुष्याः (मघवन्) परमोत्कृष्टधनयुक्तेश्वर, धनप्राप्तिहेतुर्वा (वन्दिषीमहि) नमेम=स्तुवीमहि (प्र) प्रकृष्टार्थे (नूनम् ) निश्चयार्थे (पूर्णबन्धुरः) यः पूर्णश्चासौ बन्धुरश्च सः, पूर्णस्य जगतो बन्धुरो=बन्धनहेतुर्वा (स्तुतः) स्तुत्या लक्षितः (यासि) प्राप्नोषि प्रापयति वा । अत्र पक्षे व्यत्ययः (वशान्) कामयमानान् पदार्थान् (अनु) पश्चात् (योज) योजय युङ्क्ते वा। अत्रापि पूर्ववद् व्यत्ययदीर्घत्वे (नु) उपमार्थे (इन्द्र) जगदीश्वर सूर्यस्य वा (ते) तवास्य वा (हरी) बलपराक्रमौ धारणाकर्षणे वा ॥ अयं मंत्रः शत० २ ।६ ।१ ।३८ व्याख्यातः॥
भावार्थः -
अत्र श्लेषोपमालङ्कारौ ॥ मनुष्यैः सर्वजगद्धितकारी जगदीश्वरो वन्दितव्यो नैवेतरः ।
यथा सूर्यो मूर्तद्रव्याणि प्रकाशयति तथोपासितः सोपि भक्तजनात्मसु विज्ञानोत्पादनेन सर्वान् सत्यव्यवहारान् प्रकाशयति तस्मान्नैश्वरं विहाय कस्यचिदन्यस्योपासनं कर्त्तव्यमिति ।। ३ ।५२।।
प्रमाणार्थ -
(यासि) प्राप्नोषि, प्रापयति वा । यहाँ पक्ष में व्यत्यय है। (योजा) योजय युङ्क्ते वा । यहाँ भी पूर्ववत् व्यत्यय और दीर्घ है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (२ ।६ ।१ । ३८) में की गई है । ३ । ५२ ॥
[ईश्वरपक्षः]
भावार्थ पदार्थः -
भा० पदार्थ:--सुसंदृशम्=मूर्तद्रव्यप्रकाशकम् [सूर्यम्], भक्तजनात्मसु विज्ञानोत्पादनेन सर्वसत्यव्यवहार प्रकाशकम् (ईश्वरम्) ।
विशेषः -
गोतमः ।इन्द्रः=इन्द्रः सूर्यश्च ॥ विराट् पंक्तिः । पंचमः ।।
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal